Спомените од пред шеесетина години, од работните акции на изградбата на делницата од автопатот Братство и единство во Македонија (денес познат како дел од европскиот пат Е-75), за докторот и академик Рајко Игиќ, човек со две адреси, во Чикаго (САД) и Сомбор (Србија), претставуваат интимни нишки што му ги одредуваат поврзаноста и припадноста кон просторите и луѓето што ги чувствува како свои, на кои посакува(л) секогаш да им се врати како во свој дом, во текот на децениите на успешна лекарска и академска кариера во САД. Своевремено веста за смртта на актерот Љуба Тадиќ, за која разбрал во Чикаго, го поттикнала да направи записи од сеќавањата на животот на студентите во шеесеттите години на минатиот век и неговата прва средба со актерот Тадиќ, токму на работната акција во Македонија. Дел од своите записи и сеќавања, посветени на Македонија, професорот Игиќ сака да сподели со читателите на „Нова Македонија“
Поаѓање за изградба на
автопатот Братство и единство
На крајот од четвртата година од студиите, во 1959 година се подготвувавме да тргнеме на работна акција, на изградба на автопатот во Македонија, која требаше да трае цел јули. Нашата генерација од четвртата година од Медицинскиот факултет во Белград ја формираше бригадата „Д-р Симо Милошевиќ“, а студентите од петтата година ја формираа бригадата „Мика Митровиќ-Јарац“, која требаше да работи во август.
Меѓу 119-те доброволци во нашата бригада, повеќето бевме од четврта година. Една студентка во прва година, строгиот командант на првата чета Страхиња Асовиќ, едвај ја примил бидејќи дошла подоцна. Учениците беа од различни градови и населени места од цела Југославија. Јас бев избран за командант на бригадата.
На работа во Македонија патувавме со воз. Не ни пречеше што бевме во товарни вагони со дрвени клупи, слама на подот и што нашиот вонреден воз често застануваше за да ги пропушти сите други возови. (Ако сте го гледале филмот „Доктор Живаго“, нашиот воз изгледаше како оној што ги возеше главните ликови од филмот кога ја напуштиле Москва за да стигнат до ридестиот Урал, во селото Варихино; само нашето патување беше малку пократко, и бевме презадоволни). Дестинација беше бригадирската населба Анска Река, на десет километри од селото Смоквица во Македонија. Според прописите на Главниот штаб на младинските работни бригади, пред да влеземе во касарната нè испрскаа со ДДТ. Се сместивме во две дрвени бараки, машка и женска. Во бригадирската населба имавме кујна и покриена трпезарија, штабови и амбуланта, а во населбата бевме со две средношколски бригади.
За да се избегнат големите горештини, работниот ден започнуваше рано, станувавме во 4.30 ч. секој ден, освен во недела, а попладне имаше задолжителен одмор. По местењето на креветите, краткотрајната утринска гимнастика, миењето и скромниот појадок, работевме напорна физичка работа. Копањето се вршеше со крампови, земјата се транспортираше со колички, камењата се кршеа рачно и се мелеа со дробилка, се насипуваше трасата на идниот пат и се подготвуваше теренот за надвозникот. За ужина добивавме големо парче леб, паштета во конзерва или парче сирење, а често и голем и убав домат – таков каков што се одгледува само во Македонија. Во првите денови речиси сите добивме плускавци на рацете, бидејќи немавме ракавици за да се заштитиме. Кога навикнавме на тешката работа, работевме брзо, со волја, ефикасно и ударнички. За време на нашиот престој во Македонија составивме фраза: „Да ги надминеме нашите родители за да бидеме еднакви со нив!“ Тие прекрасни зборови укажуваат дека тоа е единствениот начин да се обезбеди напредок на општеството во сите области на животот, работата и креативноста. Секое враќање од градилиштето беше придружено со песна; песните беа од сите делови на Југославија, од Македонија до Словенија.
Во попладневните и раните вечерни часови одржувавме предавања за здравјето во селата и организиравме курсеви за домаќинство за селските жени, посетувавме курс за возење мотор, подготвуваме приредби, а многумина беа среќни што присуствуваа на час по филозофија. И денес се сеќавам на зборовите на Аристотел што ги слушнав на кружокот: „Целта на образованието е да се постигне јасна и конкретна цел преку активностите на поединецот и општеството; затоа што, кога образованието нема цел, тоа е како да гаѓаш со стрела без цел“. Обично во сабота навечер палевме логорски оган, пеевме песни и рецитиравме во придружба на звуците од гитарата.
Посетата на Раде Марковиќ и Љуба Тадиќ
Редовното темпо на работа, забава и одмор само за кратко го менуваа повремените посети на бригадирите од другите населби, кои обично нѐ посетуваа во недела попладне. Низ нашата населба помина тогашниот претседател на младината на Република Македонија, Киро Глигоров. Нѐ посетија и двајца наши професори.
Сепак, нашите најдраги гости дојдоа неочекувано. Тоа беа двајца млади популарни белградски актери во тоа време – Раде Марковиќ и Љуба Тадиќ. Тие ги посетуваа бригадирските населби и обично во секоја се задржуваа околу половина час. Но во нашата населба поминаа неколку часа со нас. Раде и Љуба ручаа во нашата трпезарија, која имаше долги маси и клупи направени од грубо делкано дрво. Кога му спомнав на Љуби дека како средношколец во Сомбор играв во две претстави, „Луѓе без вид“ од Јосип Кулунџиќ и „Непријатели“ од Максим Горки, не можев да му го одбијам барањето да му ја покажам мојата „говорна вештина“. Но јас му реков дека ќе се согласам со тоа само ако ми вети дека ќе слушнеме од него сегмент од некоја драма. Љуба си го одржа зборот кога се вративме во Белград. Ме покани, заедно со уште десет бригадири, во кафеаната „Мањеж“ во Белград, кај Југословенскиот драмски театар. Бевме негови гости таму и слушавме многу интересни монолози од претстави. Возбудливи се неговите зборови од краткиот филм во кој игра незадоволен поранешен партизански борец од промените што се случиле по ослободувањето. Тој филм беше забранет, беше ставен во „бункер“. Љуба очигледно беше важен гостин во таа кафеана, бидејќи таа ноќ останавме долго по полноќ, а таа беше долго време затворена за други посетители. Кога се разделивме, Љуба ми шепна: „Дојди кај мене да го прославиме вселувањето во нов стан. Ќе има жешки актерки што сакаат млади момци“. Тој дури спомна едно многу познато име. Оптоварен со подготовката за испит, но и со страв од средба со таа актерка, поканата сепак не ја прифатив.
Запис од Македонија
Кога ќе почне да се стемнува кај Вардар, благ ветар носи пријатно освежување. Навечер, дури и во летните месеци, на долниот водостој на таа немирна река се слуша шумолење на крешчендо; тоа е сопствена мелодија што се шири до местото каде што повремено палиме логорски оган. Сувите гранчиња брзо се палат, а нашите мисли на почетокот се кршат и губат како пламен што си игра и исчезнува во височината. Немирниот оган се стреми кон ѕвезденото небо, но огнот не се ни обидува да го достигне. Кратка тишина проследена со звукот на реката, потпукнувањето на огнот и играта на светлината и темнината, го носи умот во друг, прекрасен свет, како во сон. Се чини дека една минута од таа тишина трае многу долго; бидејќи времето овде може да застане или да тече брзо. Одеднаш до нас стигнуваат гласовите на случајните минувачи, на бригадир од соседството. Дремката престанува и сфаќам каде сме, но не знам дали има нешто подобро од кратка дремка. Наскоро го најавуваме нашето присуство со песна испеана од Злата со прекрасен глас, а ѝ се придружуваат и другите: „Билјана платно белеше“, „Ој, Мораво“, „Рјабина“… Потоа ги слушавме рецитаторите како се подготвуваат за натпреварот, храбро момче го имитира легендарниот монолог на Љуба Тадиќ, а нашиот поет, наречен Шериф, ги рецитира стиховите на Лорка во придружба на гитара. Го сакаме Лорка уште од средношколските денови.
Никому не му се спие; утре е недела, ден за одмор. Сепак, на полноќ, „секогаш совесниот и одговорен младинец“ Тодор Баковиќ ја започнува песната за разделба „Еј другари, дали ви е жал, разделбата наближува“. Така заврши уште еден логорски оган покрај Вардар.
Многу години по нашата работна акција, во Чикаго напишав две песни за тоа време, посветени на автопатот Братство и единство, кога пред шеесетина години бевме млади и пеевме за земјата што ја сакавме и што ја градевме…
Рајко Игиќ
