Рефлекс. Тоа е темата на денешната наша колумна, драг читателу. За неа, имено, добив рефлекс, поттик од текстот на Христо Ивановски „Свети Павле го сретна мисионерот Венко од Филипи“ („Нова Македонија“, 11 април 2025). Тој текст, кој потоа зацапува во Библијата, почнува со една необична илустрација на овој феномен, чудно поврзан и со лузната на лицето на пријателот на Христо, касап од Ѓорче Петров. Тоа е лузната што тој ја добил од копитото на едно заклано теле, кога сè уште неискусен, на почетокот од касапскиот занает, почнал да го обработува со ножот него. И тогаш наеднаш, глеј чудо, предмалку закланото теле го удрило силно касапот со ногата в чело. Сведок на тој настан е лузната што и денес ја носи тој. А причина за сето тоа е рефлексот, кој, иако предмалку заклано, проработил како молња во мускулите на закланото добиче. И тој рефлекс бил последното отимање од смртта. Сè изгледа како некој надреалистички сон. Оваа случка, раскажана од Христо, довика во мојата свест една аналогна на неа случка по малку подзаборавена. Имено, ме потсети на еден далечен миг, кога нешто слично ми се случи со крапот што го распорив за да го исчистам над лавабото во кујната. Но страшно се исплашив, иако го донесов убиен од рибарницата, кога тој почна енергично да скока во моите дланки. Оттогаш наваму никогаш повеќе не сум си имал работа со крап. И кај мојот крап, како кај телето, кога го распарав се беше разбудил претсмртниот рефлекс што се обидува да му се врати на животот.
Од сè понапред, пак, драг читателу, можеме слободно да заклучиме дека рефлексот е најзагадочната психофизиолошка тајна, којашто доаѓа, како што би рекле Фројд и Јунг, од понорните длабочини на несвесното. Нешто што е како такво веројатно и пренатално, а кое се вкрстува и римува со инстинктот и нагонот, со кои рефлексот е безмалку сијамски близнак. Со него научно, експериментално се занимавал посебно акрибично славниот руски физиолог Павлов. Познат е, имено, како Павлов рефлекс неговиот опит со кучето и тенекијата на чиј звук му е носена храна, па тоа свикнато на него секогаш кога ќе го чуело потоа, независно од тоа дали му се носело или не храна, реагирало со лачење плунка во устата како резултат на сигналниот рефлекс поврзан со тенекиениот звук. Кај човекот е слична ситуацијата како со кучето на Павлов. И кај него се формира рефлекс на некои знаци, звук, слика, збор итн. Некои експерименти со рефлексот по примерот на рускиот физиолог, но страшни за разлика од него, вежбал на затворениците во нацистичките логори и Менгеле.
Рефлексот е посебен и, и покрај сите проучувања, загадочен. Неговиот психофизиолошки механизам, ако можам да се осмелам како поет, потсетува во својата мистериозност на механизмот на метафората во поезијата (на јазикот психолошки и физиолошки материјал) како спој на далечни реалности. А во таа смисла може да потсетува и на механизмот на аналогијата, која е само еден вид на проширена метафора со метонимиски вкус. Немам посебна амбиција да бидам поетски Павлов, но сепак мене рефлексот ме интересира не само од физиолошки, па и психолошки (пак научно поставен од аспект на неврологијата), туку и од еден, ако може така да се рече, и метафизички и мистичен аспект што има архетипски карактер. Кај Павлов нормално рефлексот строго се испитува на теренот на физиологијата, но и на психологијата со која тој е во контакт, ама разбирливо, не како мистерија. Рефлексот тука не е доведен во врска со психата или душата, што е нешто поразлично од поимот психологија. Но не може да се каже дека неговиот славен експеримент со кучето и тенекијата, иако зачудувачки едноставен, не е во некоја рака и откровенски. Тој воленс/ноленс го удира темелот на бихевиоризмот како нова психоанализа за која е најбитен елементот на дразбата, рефлексот кој ја предизвикува и манифестира неа. Сепак тоа е еден вид на применета психологија што се задржува во крајната инстанца повеќе на површината, на афектот како видлива невроза, отколку да понира во бескрајните и темни длабочини на психата како што го прави тоа, на пример, аналитичката комплексна психологија на Јунг. Така, сведен главно на медицинска терапевтика, бихевиоризмот е многу близок до терапевтската психоанализа на Фројд, но не толку, ни оддалеку втемелен, како што го прави тоа тој, во либидото на несвесното/потсвеста.
Преширока и пребогата, со многу асоцијации и варијации е темата на рефлексот. Таа е поврзана и со поимот саморефлексија, што значи поглед во себе. Во антиката посебно бил ценет тој метод на самоспознание со кое всушност се запознавала и откривала не само индивидуалната, на единката, туку и душата и карактерот на општиот човек како божествено создание. За тоа крунски сведочи натписот над влезната врата во античкиот храм во Делфи: „Спознај се себе“. Тој во митологијата на свој комплексен начин коинцидира со митот за Нарцис, кој е лошо сфатен дури и од еден Фројд како архетип на болно самобендисаниот човек. Се разбира Нарцис, кој наравно, заслепен од својата физичка убавина се удавил во вирот над кој се огледувал, на Фројд му послужил како архетип што ја симболизира невротичната ситуација на човекот на модерното време, кој се штити со егоизам изразен во нарцистичкиот комплекс на самобендисаност, а тоа значи психолошки гледано, во крајна инстанца, вид на стеснета свест. На Фројд добро му дошол Нарцис за психотерапевтска употреба, па не се загледал подлабоко во тајната шифра на тој мит. А тоа наместо него го сториле Андре Жид и Оскар Вајлд, за кои погледот на Нарцис во вирот не е самобендисан поглед во својата физичка убавина, туку поглед во битието. Естетика што има онтолошка вредност. Таква, пак, аналогијата Нарцис, драг читателу, нè води кон она Пра на митот што е шифра на сеопштиот живот, втисната не само во психата на човекот туку и во психата (таа сè уште е неистражена) на животните, па и на растенијата и билките со чија „психа“ научно, а јас би рекол и спиритуално, се занимаваа Кирлијан и Бакстер. Кирлијан така во своите истражувања (бидејќи сме на темата на овој текст) го регистрира рефлексот на страв кај дрвцето кога кај него се приближува дрвосечачот со секира. Тогаш неговите годови (прстени) во стеблото, во нормална ситуација јасно сини, бледнеат. А Бакстер тој рефлекс на страв го открива кај билките кога човек им се доближува (во неговиот експеримент) со врела вода за да ги попари. И кај човекот аналогно на овие примери функционираат рефлексите. Нема тука разлика меѓу него и дрвото на Кирлијан. Богатата клавијатура на емотивни дразби (да се послужиме со централниот поим на бихевиоризмот) или афекти го потврдува тоа. На пример афектот, како рефлекс, на љубомората што се појавува многу зачестено во драмите на Шекспир, посебно во неговата трагедија „Отело“, архетипална на тој план.
Веќе подрековме, драг читателу, дека рефлексот како феномен има митска димензија, јавувајќи се тука и како пренатална мистерија. Тоа во овој случај е ударот со ногата на бебето во утробата на мајката како некој вид на праинтуиција за влечење на првиот чекор со кој се излегува од темната утроба на зачетокот во светлината и бескрајот на животот. Во митската и мистична аналогија, пак, тој рефлекс со изворното Пра можеме да го побараме и кај Адам, првото богообразно создание од глина на Човекот, и неговото несвесно зачекорување во огромната празнина на животот и универзумот. Тука е всушност изворот на првиот рефлекс на човекот, кој не ѝ припаѓа на свеста туку на несвесното. Возбудливо е, пак, што тој рефлекс/архетип за кој станува збор го открива и дефинира не научникот туку уметникот Микеланџело во неговата славна фрескослика во Сикстина „Создавањето на Адам“. На неа штотуку создадениот од глината, но сè уште неразбуден и во аморфна хипноза, Адам ја протегнува левата рака кон Јахве, кој јури како виор од бескрајот на универзумот кон него за да го поздрави. Но нивните дланки на сликата на Микеланџело не се допираат. Меѓу нив има едно растојание од само неколку милиметри, но всушност тоа како да е непремостлив хијатус. И тоа е посебно комплексна филозофска и егзистенцијална тема за која имам пишувано, драг читателу. Испружената рака во несвесната аморфна психоситуација кон Јахве на Адам, всушност како што сакал да го каже на својата слика Микеланџело, е првиот рефлекс на човекот, прарефлексот, за негов допир на дланката на тој што го создал: Бог. А тој прарефлекс може синонимно да се толкува и како прамеланхолија, пракопнеж на човекот за својот Создател и негово соединување со него. Повторно враќање во светот од кај е изгонет: Едем.
Голема, бескрајна тема. Ако одиме пошироко, рефлексот е присутен и во културолошката сфера на човекот како онтолошки маркер на неговото битие, и тоа уште во прапочетокот на постоењето, во праисторијата пред појавата на цивилизацијата. За тоа сведочи пештерската уметност на Алтамира во Шпанија, на Ласко во Франција и други палеолитски уметнички сокровишта. Многумина истражувачи сметаат дека е тоа уметност на, како што вели Фрејзер, имитативната магија за прибавување храна: насликаниот ирвас или бизон утредента според принципот на таа магија ќе биде уловен и ставен на трпезата. Но не е баш така. Длабоко сум уверен, драг читателу, и за тоа имам пишувано, дека низ таа праисториска уметност проговара вродениот и втиснат од Создателот рефлекс/нагон за уметност подарен на човекот како естетско богообразно битие. Нема ништо тука од тенекијата на Павлов и дразбата на бихевиоризмот, одделена од архетипалните митски длабочини на рефлексот.
Било како било, уште во праисторијата, се гледа дека рефлексот е феномен, како што би рекол Шлаермахер, на „збирниот“ човек како естетско или како, за жал, варварско битие (психологија на ордата), кое во модерната цивилизација се манифестира во западниот колонизаторски канибализам. Туку сега, од аспект на рефлексот како карактеристика и архетип на еден колектив или раса според моделот и на генетиката и генот, драг читателу, мене во тој контекст ме интересираат Македонија и Македонците, особено по она што ни се случи со идентитетскиот геноцид во 2018 година. Оттогаш јас насекаде во просторот и времето ја барам Македонија, слично на Св. Августин со неговата теорија за Центарот во која нема периферија бидејќи во сè е Бог и сè е во Бог, а кај мене: во сè е Македонија и сè е во Македонија. Се надевам дека за овој дрско одбранбен рефлекс не Св. Августин, туку Бог нема да ми замери и да ми го припише тоа за грев, оти верувам дека и тој има разбирање за мојата индивидуална и колективната ментална болка на Македонците, посебно и по она што ни се случи во Преспа. Nocturno, de profundis, memento mori.
Оти се прашувам, драг читателу, кaј исчезна нашиот рефлекс за живот со полн интензитет по Преспа 2018, без разлика што оваа за нас со неа нацифашистичка цивилизација ни го секна здивот. Ние смислено сме доведени од неа во состојба на апатија, психолошка хибернација, а не во состојба на очај, кој по дефиниција е енергетска база од чиј катапулт се исфрла на знамето на комитите и асномските партизани паролата „Смрт или слобода“. Сега ништо од тоа. Туку сега си мислам кој од неколкуте типа рефлекси што ги обелоденивме во оваа несоница најмногу ни одговара за да го актуализираме и активираме во сè уште претсмртниот грч, или депресивно, и во смртта што ни ја намениле и што ја реализираат оние од Брисел, Вашингтон, Атина и Софија, удирајќи ги длабоко клинците во нашето идентитетско распетие и мртовечки ковчег. Дали е тоа експерименталниот славен Павлов рефлекс со звукот на тенекијата и кучето што лачи „мистериозен“ секрет при звучниот сигнал што го буди нагонот на гладот што треба наскоро да се засити со храната што му се носи според концептот на утврдениот експеримент? Или е тоа првичниот, митски примордијален рефлекс на удар на ногата на детето во утробата на мајката што бара од темната бездна во која е зачнато да излезе во широкиот осветлен простор на животот? Или, најпосле, дали е тоа, вратени на прапочетокот на создавањето, оној рефлекс на сè уште неразбудениот во глината Адам, кој несвесно ја протегнува раката кон неговиот Создател Бог што јури кон него, небаре го подзаборавил, од бескрајот на вселената? Така како што е тоа ингениозно претставено на сликата на Микеланџело во Сикстина.
Деликатно прашање за несоница и болка. А мислам, драг читателу, дека и трите типа на овие рефлекси се во игра кај нас хибернизирани и ставени во идентитетска смрт со Преспа 2018. Павлов, звукот на тенекијата и кучето е сликата на ЕУ (како Павлов и тенекијата) и Македонија и Македонците како кучето што лачи секрет, но во овој случај во експериментот не добива храна како што добива кучето кај рускиот научник.
Потоа, рефлексот на детето (бебето) што удира со ногата во стомакот на мајката. Тоа по Преспа 2018 сме ние Македонците, драг читателу, ама како закланото теле за кое пишуваше Христо. Би сакал тој рефлекс по смртниот шок да се разбуди кај нас и да ја удри со таква сила Вавилонската Блудница во Брисел што таа засекогаш ќе ја носи лузната од него. Тука не сум новозаветниот Исус (сакај го и својот непријател), туку старозаветниот Јахве (око за око, заб за заб). Така заслужува блудницата. И, конечно, третиот тип на рефлекс или прарефлекс (пранастан, праглетка) во кој и ние по идентитетската смрт во која сме ставени несвесно се будиме за живот и ја протегаме раката кон Создателот, а тој за разлика од сликата на Микеланџело цврсто ни ја стиска дланката и нè извлекува од бездната на смртта во која безмилосно нè фрлиле на темпларите, крстоносците, конквистадорите, колонизаторите и фашистите на западната ариевска цивилизација. И нека биде така, Исусе Боже, оти не залудно го испрати да ни помогне и Павле во Македонија. Амин!
