Во книгата „Моите задоволства на киноман“, големиот американски режисер Мартин Скорцезе на прашањето какви филмови и на кои теми треба да се снимаат во Америка одговара исклучително едностaвно, цитирајќи го својот професор, Ерменецот Хаиг Мануџјан: Секој треба да снима филмови на темите што ги разбира. Оние што можат да се наречат негови и од средината од која тој произлегува и во која живее. Од ова што е кажано овде, воопшто не е тешко да се разбере целиот или барем најголемиот и најзначаен дел од огромниот опус на Скорцезе. Сите негови филмови од „Кој чука на мојата врата“ преку „Таксист“, „Добри момци“ и „Бандите на Њујорк“ зборуваат за места, теми, луѓе и настани во кои тој се родил, во кои живее и во кои тој создава уметност. И секако, анализирајќи ги, критикувајќи ги, оценувајќи ги, сакајќи ги и мразејќи ги сите тие теми, луѓе и настани со кои се исполнети неговите филмови со една единствена, според него, наивна цел: да ги промени нив, или самиот себеси барем малку, ако е можно. Така е тоа со познатиот италоамериканец во неговиот италоамерикански Њујорк, драги мои. Но останува прашањето што може да промени уметноста во Македонија. Ништо. Кого можат да го променат уметниците во Македонија? Никого. Во најчест случај, во Македонија дури ни самите себеси. Тогаш, има ли потреба од уметност? Не знам. Има ли потреба од каква било општествена надградба, како што се културата и уметноста, на пример? Не знам и, најискрено ви кажувам, се плашам да знам!
Драги мои, што се случува со нас? Може ли да се согласиме дека во Македонија во овој момент на сцена е општа незаинтересираност за ништо. Тоа знам, да. Зошто е тоа така? Зошто уметноста и уметниците никому не му се важни? Горан Стефановски во „Тетовирани души“ кажува: Не сме му важни никому, затоа што не сме си важни себеси. Како стигнавме дотука? Патот беше едноставен и лесен. Сите сме ја слушнале, а голем дел од нас и сме ја кажувале и пишувале флоскулата дека она што сто умни луѓе ќе изградат за сто, една будала може да го растури за една година. И ете го, ни се случи. Ние за една година изгубивме сѐ што макотрпно се создавало, особено во театарот и филмот, од 1928 година, кога на македонски јазик во професионален театар е изведена „Бегалка“ на Васил Иљоски, а во 1952 година премиерно е прикажан првиот македонски долгометражен игран филм „Фросина“, снимен според сценарио, на, ете ви ја судбината, писателот Владо Малески. Што се случи, драги мои? Секнаа ли музите? Како не. Напротив, секогаш кога општеството е во криза, творештвото најсилно се бранува и го крева адреналинот и на творците и на општеството воопшто? Ама, надвор е молк. Зошто е тоа така? Затоа што постои страв, притисок, самоцензура кај и онака кревкиот авторски потенцијал за личен и заеднички крик за отфрлање на општествените и државните стеги.
Нема зошто да се лажеме. Во овој момент на сцена е безумната железна рака на неталентот и тупаницата на зависта кон секој што има порив, самопотреба и самоцел за себеизразување преку општествена критика. Но особено кон оној што сака да создава творештво во кое се обликуваат во уметност националните, традиционалните и другите духовни вредности на Македонија и Македонците. Тоа е забрането. Така прават секогаш окупаторите кога ќе заземат некоја туѓа земја.
Ги напаѓаат локалните традиции, вредности и дела. Ги забрануваат творештвото и уметноста и особено ги сегрегираат оние што во општествената надградба на секаков начин го критикуваат општеството. Па, окупирани ли сме ние? Секако. Македонија е држава под окупација и управувана од марионетска влада, која владее со инструментите на стравот, барем тоа е сосема јасно. Како стигнавме дотука? Едноставно, голем дел од нас потклекна на притисокот што не е од вчера, драги мои. Во Македонија една група на полуобразовани деца и трабанти на црвената буржоазија и пред окупацијата, подготвувајќи ја, со години се дел од организирана пропаганда платена со пари од странски земји, која во театарските и филмските кругови произведува стигми и етикети против сѐ што според нивните полуобразованите сфаќања не е модерно и актуелно. Тие ги форсираат тезите дека треба да се отфрли сѐ што е битово и доаѓа од живиот живот на нашиот народ во минатото и сега и дека треба да се раскажува за теми што тие ги недочитале тук-таму во некоја британска или германска пиеса, а најчесто го довиделе во некој филм каде што доминираат насилството и отуѓеноста на луѓето низ Западна Европа и во државите од Далечниот Исток, кои како англо-американски домиони настанаа по Корејската и Виетнамската војна.
И во двата случаи се работи за теми, настани и луѓе што ги засегаат Германците, Шпанците, Французите или Јапонците и Корејците, чии филмови зборуваат за карактери потонати во немилоста на либералниот капитализам, американизацијата и борбата за рамнотежа помеѓу сопственото и туѓото, помеѓу минатото и сегашноста и помеѓу доброто и злото и вистината и лагата изразени преку насилство, дрога, криминал, крв, секс, педофилија, инцести и братоубиства. Како да сето тоа не е дел од нашиот бит, од нашата сегашност, но и од нашето минато, од Хомер, преку библиските завети, низ Рим, Византија, средниот век и отоманството, па преку дваесеттиот век и трите балкански и двете светски војни, па до соцреализмот и крвавиот распад на Југославија и триесетгодишната социјална, национална и духовна транзиција на Македонија, во која ни се случи граѓанска војна што сѐ уште трае.
Мартин Скорцезе во својата книга со нескриено воодушевување зборува за новиот бран во француската кинематографија и за делата на Трифо, Годар, Шаброл и за тоа дека тие луѓе пишувале сценарија и снимале филмови за теми што ги разбираат совршено. И ако погледнеме во суштина, што може да видиме во филмовите на францускиот нов бран? Сето она што го кажав погоре и се однесува на јапонскиот и корејскиот филм. Кои се темите и карактерите во новата турска кинематографија? За што зборуваат филмовите на Џејлан, Демиркобус и Заим? За целосната отуѓеност на современиот човек во времето на расчекор од минатото во сегашноста и стравот од иднината. Сите тие филмови и автори раскажуваат за теми и настани што ги разбираат. Во голема мера, тоа се политички филмови во кои авторите, како некакви доктори, без анестезија прават инванзивни резови во телото и душата на болното општество. Вивисекција на сите пори на современа Турција.
Што се случува во Македонија? Цензура создавана во партиски и државни институции. Списоци со црни листи на автори, каде што, за жал, најгоре на листата, велат, било запишано и моето име. Но творештвото е секогаш посилно од силата на безумните неталенти, кои сопствените фрустрации и комплекси со помош на државна пропаганда сакаат да ги претворат во општи теми, идеи и настани.
Документарниот филм „Медена земја“ со својата рурална, традиционална, месна и локална духовна сила ги растури сите нивни фашизоидни настојувања за создавање псевдомодернизам со избор на општозададени места како интерес за ништо. Ова политичко безумие и девастација на духот ќе завршат онака како што завршиле многу други „ништа“ со претензии за „нешта“: со рушење во сопствениот уметнички и духовен измет. Но со изгубено време и длабоки рани во телото на татковината и во душата на народот. Некои мои пријатели се обидуваат во ова да пронајдат колективна идеја, заговор, стратегија или дури и идеологија. Морам да ги разочарам, се работи за лични фрустрации, комплекси и пресметка на неталентот против талентираните и духовно осознаените поединци, мали групи на истомисленици и сѐ што ги загрозува нив и нивната болна потреба за себедокажување во уметноста, особено во филмот како некакви безмалку уметнички аристократи. Ништо друго. И јас сосема го разбирам нивниот страв од можноста некој друг да добие простор за себеизразување. Тоа е нивното бессоние. Тешко на таквите што јавно на телевизија прокламираат каква треба да биде уметноста и со кои теми треба да се занимаваат уметниците, поточно филмаџиите. Во овие денови на повторна закана од епидемија на бесмислен страв од смртта, безумна закана од сила и неминовен пад на сите човечки вредности во калта на телесната и духовна сиромаштија, како и сите други киномани го преоткривам Андреј Тарковски, и во светот на визуелното но и во светот на зборот, каде што ми се отвора еден сосема, ама сосема друг човек, за кого не сум знаел ништо. Еве што вели мајсторот за овие мои денешни дилеми. Може ли уметноста да промени нешто? Според Тарковски, уметничките дела за разлика од научните концепти не решаваат никакви практични задачи во материјална смисла. Уметноста е метајазик со чија помош луѓето се обидуваат да си соопштат нешто и да се поврзат меѓу себе за да запознаат нечие друго искуство.
Во неговата книга „Запечатено време“ мајсторот се навраќа и на моите дилеми, веројатно да ме успокои со фактот дека ниту е првпат, а веројатно ниту ќе биде последен кога неталентираните се подготвени да го уништат секого околу нив што покажал желба и порив за творештво. Го цитирам Тарковски: „Таканареченото творештво почнува да заличува на некое обично занимање на сомнителни ликови што ја докажуваат вредноста на персонифицираниот чин сам по себе. Едноставно, само како манифестација на нивната волја. Меѓутоа, уметноста не служи за самопокажување на некоја личност, туку таа е во служба на некоја друга, општа, повисока идеја. Уметникот секогаш е слуга што се обидува да се отплати за талентот што го добил на некаков чудесен начин!“
И повторно се враќам на почетокот. Може ли уметноста да промени нешто? Не знам. Можеби да. Можеби не. Ако е така, тогаш зошто служат уметниците и уметноста? Зошто служат домашните кучиња? Освен за лаење, најверојатно, за украс на вселената! Немам друг одговор. Барем не денес.
Авторот е режисер и универзитетски професор
