Минатиот пат заклучив дека ни е потребно колективно морално превоспитување во кое ќе им ги вратиме вистинските имиња на вредностите. Тој процес мора да оди преку упорно сомничаво преиспитување на сите вредности, при што, сигурен сум, ќе се утврдат многу заблуди и илузии, поставени во форма на лажни дилеми во кои нештата што одат заедно се сфатени како да се исклучуваат (на пример: „семејство или кариера“?) Така, минатиот пат расчистував со лажната дилема од прочуената Фромова книга: „да се биде“ (личност), или „да се има“ (материјализам)? Покажав дека е сосема логично да „имаш“ (доволно за живот), ако веќе „си“ (личност, професија). Тоа што во оваа држава не е можно личностите (силни и образовани) да имаат, туку напротив, живеат како клошари, значи само дека таквата држава не ја следи елементарната логика. Дека не е скроена по мера на човек, туку на бесловесни животни грабливци: оној што има повеќе, тој е повеќе СУМ.
Денес говорам за лажната дилема: ќе градиме држава или татковина? Еден мој пријател, српски писател, често знае во кафеана да каже: „Тие сакаат да живеам во нивната држава, а јас во мојата татковина“. Со таа едноставна, ефектна реченица го допира најболното прашање на нашата политичка егзистенција: реченицата говори за тоа како Балканецот ги доживува денешниве политичари и глобализацијата.
Најпрвин: кои се тие „тие“, наспроти кое стои она „јас“ на мојот пријател – писател? Политичарите, се разбира. Јасно е дека тие имаат огромна моќ, штом ме ПРИНУДУВААТ да живеам во „нивната држава“, а „јас“ само сака да си живее во „мојата татковина“. Семемата „татковина“ содржи и асоцијација на крвна врска (со „татко“, иако „татковината“ со право може да се нарече и „мајковина“, од семантичко-логичка гледна точка), така што кога ќе ја чуете оваа реченица, вака составена, се ставате на страната на она „јас“, а не на страната на „тие“. Тоа е моќта на добрата стилистика: да ве стави на страната на говорникот. „Сам против сите“, нешто на што нема кој да не се „залепи“.
Но да се вратиме на оваа жестока поделеност, на оваа речиси нечовечна, РУПТУРА: поделба на „јас“ (или „ние“) и „тие“. Тоа значи – или „ние“ или „тие“. Минатиот пат напишав дека ослободувањето од заблудите подразбира ослободување од логиката „или-или“, зашто тоа е логика на материјализмот, и кога се применува на духовните вредности, нужно води во тоталитаризам. Наспроти неа, логиката „и-и“ е многу пореалистична кога се опишува човекот, односно неговиот дух. Така, од физиолошка гледна точка човек може да биде или жив или мртов, но од духовна, ние за мртвиот секогаш говориме дека живее преку неговите дела без разлика дали тоа е уметничка слика, изработен чевел или сторено добро дело. Логиката „и-и“ ни покажува и зошто за еден човек не може да се каже дека е или целосно зол или целосно добар. Реалноста нѐ учи: ние сме слободни да правиме избор, и токму затоа сме и лоши и добри: нема некој на светов што цело време правел зло, како што нема некој на светов што цело време правел добро. Дури и Квислинг учествувал во спасувањето од глад на неколку илјади украински Евреи во дваесеттите години на ХХ век, за подоцна да стане соучесник во депортацијата на една третина од норвешките Евреи во 1942 и 1943 година.
Како тогаш дојдовме до таа речиси политичка шизофренија (расцепеност на две), која бинарно опозитно ги спротивставува „државата“ и „татковината“? И со тоа ја исклучува можноста тие да постојат во исто време и на исто место? Зошто денес на Балканот не е можно во исто време и на исто место некој да има и татковина и држава? А секаде низ светот тоа да биде – и можно и најнормално?
Најпрвин, да појаснам: мојот пријател под „тие“ ги подразбира српските политичари, кои под влијание на глобализацијата и на Запад, прават напори да изградат „модерна европска“ држава, на штета на татковината. И вели вака: „Тие сакаат јас на нивната држава да ѝ плаќам данок, да ме глобат за секоја грешка, да ме одвлечат за уши пред гласачката кутија, да им работам осум часа за 250 евра, да станам роб на потрошувачкото општество и постојано да се задолжувам со нови и нови кредити за да пазарам манијакално и тоа што ми треба и тоа што не ми треба по нивните трговски центри. А јас само сакам да си ги знам историјата и традицијата, непречено да им го покажам Дечани на моите пријатели од странство кога ќе дојдат овде, и да напишам севкупна културна историја на мојот народ.“ Зошто тоа би се косело со интересите на оние што сакаат да направат некаква модерна, европска, глобална држава?
Најпрвин, треба да се каже дека „тие“ (особено на глобално ниво, оние што сакаат целото човештво да живее во еден тип држава базирана на капитализам), за разлика од мојот пријател – се материјалисти. И во самата реченица на мојот пријател како поттекст стои тезата дека државата служи да обезбеди леб (материјализам), а „татковината“ е дух (идеализам). Наједноставно кажано – државата е храна (материјално искуство), а татковината – вино (спиритуално искуство).
Во марксизмот постоеше една поделба на општествена база (производни сили и производствени односи) и општествена надградба (идеологија, уметност, култура). Сега излегува дека базата се отцепила од надградбата. Дека се залага само за држава ефикасна во материјална смисла. Но тоа е скизоморфија на општеството. Тоа се исклучивости и редукции, кои не ја гледаат целината и затоа се далеку од холистичкиот пристап. Во заднината на сите тие „лизгања на значењата“ стои една намерно и перфидно подметната замена на два сосема различни поима: изедначување на поимот „патриотизам“ со поимот „национализам“, нешто на што не се отпорни ни бестселерите на еден учен човек како Јувал Ноа Харари. И тој тврди дека со глобализацијата умира национализмот и концептот за национална држава, и во тоа не гледа ништо лошо, зашто национализмот (и тоа е точно!) е зло. Но не се прашува дали преку глобализацијата, заедно со национализмот умира и патриотизмот, и што има лошо во него. Авторот, на некој начин, премолчено гласа за униформната глобална капиталистичка држава, која треба да ги истисне „татковината“ и татковинското чувство. Но зошто тоа би важело само за народите на Балканот (вклучувајќи ја и Македонија), а не и за Германците, Французите или Англичаните, кои имаат и силна држава и силна татковина? Одете и чепнете им во патриотизмот, кажете им да се откажат од името или од делови на нивната национална историја, па ќе видите како ќе си поминете. Кај нив нема ни трага од балканската политичка шизофренија: државата и татковината не се раздвоени поими, како кај нас, туку две страни на иста паричка.
Се сеќавам на еден германски бизнисмен што дојде во Македонија да бара копартнер за бизнис со сокови. Тврдеше дека неговото семејство седум колена наназад се занимава со производство на сокови, што е доволен доказ дека традицијата и државата не се спротивставени, туку напротив, преплетени: таа држава е економски силна токму затоа што држи до традицијата (седум колена производители на сокови = капитал = силна држава). Така, татковината невидливо поминува во држава, а држава не бидува без татковина.
Кој не верува дека татковината и државата се можни во исто време, нека се сети на Титовата држава. Во неа пишувавме песнички со наслов „Татковино мила“, а не „државо мила“. Имавме во таа Југославија ефикасна држава, а сепак никој не ни ја оспоруваше татковината. Имаше дури шест такви татковини во една држава. Можеби таа Југославија се распадна поради шест татковини во една држава, но ниедна држава не се распаднала ако си остане – една татковина за сите што живеат во неа. Толку.
