Недела пред зори. Мало место. Мала автобуска станица и мал број патници. Најпосле, мал автобус или комбе. Навестија пролетен ден, а студи небаре е Митровден. Вистината доаѓа попладне. За среќа, брзо се полни и се тргнува. Застанува попатно и пречесто. На третина од патот веќе е претовар. Нема место за стоење. Којзнае зошто се присетувам на филмот „Кој тоа таму пее“ (Ко то тамо пева). Треба да се измине мала далечина како и во филмот, но патот се развлекува, како и таму. Долго ќе биде ова патување, помислувам, како Македонија во ЕУ. Или беше обратно?
Во комбето патниците разговараат најмногу за лебот како равенство на делникот. Никој не бистри политика. Добро е си велам, нештата се менуваат или можеби е рано за бурек со сирење, без сирење. Уште е ноќ.
Разговорот за лебот полека се раздробува во разговор за трошките. Најчесто од вчерашниот леб. Поодамна вчерашниот леб се продаваше за половина цена. Денес лебот што трае седум дена се продава двојно поскапо. Комбето застанува во друго мало место. Дури се качуваат патниците на постојката, низ отворената врата со свежиот октомвриски воздух се прикрадува и „сронет“ мирис на топол леб и брзо како зараза се шири во возилото. Патниците, погладни за алузијата на лебот, го продолжуваат патот за големиот (некогаш) бел град, големата надеж на малото место во комбето.
Како што се повлекува темнината, така растат сенките во разговорите.
Се разврзуваат маките на обичниот граѓанин и лебедовата песна на државата.
Со извесна стандардна девијација се насетува класната структура на патниците и багажот на тивко предадената класна борба. Еден до друг, поделени со заедничка дестинација, седат последните борци на пролетаријатот и неколкумина студенти од периферијата решени да побегнат од географијата на малото место, а по можност и од државната географија. Но пред сè од класата на која по игра на судбината неволно ѝ припаѓаат. Нив не ги интересираат сенките во разговорите, кои уште не паѓаат на нив. Удобно сместени во привидниот лад на неолибералниот орев и неговите примамливи јатки, спакувани во шеќери и ајфони, чекаат да помине времето.
Мирисот на лебот е веќе издишан и воздухот натежнува од некаква литост.
Некои повторно ги проверуваат своите билети, поттикнати можеби од искуството со погрешно испечатени билети или од неизвесноста на некои лични (и колективни) патишта. Дестинацијата на патувањето е впишана на секој билет, но не кажува ништо повеќе. Такви се сите билети.
Во филмот „Кој тоа таму пее“ патниците стравуваат од војната во Европа (филмот е базиран на вистински настан на денот на нападот на Белград во Втората светска војна). Во „моето“ комбе се стравува само за делничарскиот леб. Како слушам, така запишувам. На преморениот патник не му се слуша кој и што пее таму во Европа, но добро ги наслушува шегите, особено оние во кои ја препознава својата живеачка. Комбето се смее солидарно. Младите се отсутно сериозни. Повторно (сè уште) никој не бистри политика.
На половина пат сонцето е цело над хоризонтот и сенките се посилни. Патот станува рамен, а разговорите се вртат на нерамното во меѓународната правда и македонските неправдини, од кое на човек малку му застудува. Но сонцето уште е ниско да ја избрка утринската свежина и којзнае зошто ми текнува на романот „Далеку е сонцето“ на Добрица Ќосиќ. Можеби времето на партизанската литература е далеку зад нас, но нивните потомци се меѓу нас овде, во комбето, на станиците, чекалниците и редовите, меѓу познати и непознати лица. Тоа не се книжевни револуционерни херои, но вистински луѓе од крв и месо, како и партизаните во романот на Ќосиќ, со свои стравувања, сомнежи и дилеми, кои не пуштаат само крв, туку и солзи.
Човечката драма разголена од лажниот хероизам е приказна за човековата природа еднакво способна за подвиг или за предавство, а (која било) револуција се случува не само на барикадите, со химна и знаме, туку и (или пред сè) во тишината на секој човек, како на прозорците со длабоки долапи, каде што секогаш има место за малку темнина.
Во еден стих, поетот Борче Панов вели: „Дали во секој од нас има по едно суво дрво на кое виси по еден јуда?“ На патот на големите промени, револуционерни и тектонски како во романот на Ќосиќ или „само“ тектонски како актуелните, некои ќе горат до самопрегор, други ќе отстапат, некои ќе се скршат на патот, а други ќе скршнат, а некои пак ќе се предадат на предавство. Но сите с(м)е на истата сцена или корица, во истото (мало) место, а понекогаш и во истото „комбе“…
Во „моето“ комбе одненадеж се фаќа удолницата и којзнае како, во него „влегуваат“ политичките лидери на „големите“ политички партии. Иако реално нема место, патниците еден по еден, „смалени“ од потрагата по лебот, забораваат на својата реална големина и принципот на еднаквост и стануваат, отстапувајќи им место. Се исправаат, поднаведнувајќи се.
Вози Мишко, се јавува една ганглија во мозокот. Патувај Европо, и не чекај нѐ, се јавува друга, цитирајќи го Балашевиќ. Уште не ни е стасано тестото, а и нејзе ѝ чади рерната на совеста и мириса на загорена демократија. Вози понатаму, некаде каде што мириса на убаво испечен леб.
Комбето послушно свртува и ме враќа дваесет и пет години назад, во средношколските денови. По полноќ работеа (како и сега) пекарниците во градот и ако малку задоцневме со враќањето дома, ќе начекавме свежо испечен леб. Неиздржливо топол и без макало беше вистинско уживање. Но имаше проблем, не смеевме со лебот да бидеме на исто место по полноќ. За разлика од него, ние уште не бевме „стасани“. Законот не го дозволуваше тоа. Па, така, една вечер симболично нѐ прибра „марица“ на полчасовна поука во станица и неколкуминутно сместување. За нас, како млади бунтовници (и без причина, како што ѝ личи на младоста), тоа беше филмско искуство. Лебот истина за тој половина час и го изгуби шармот, а во сеќавање остана вкусот на несразмерната казна и споменот на една неслобода (на движење).
Нешто подоцна се сретнав и со Виктор Иго во ликот на клетникот и вечно осудениот Жан Валжан (од „Клетници“), кој одлежува пет години за украден леб за својата гладна сестра и уште деветнаесет години за бегство (кој би му замерил?). Поредокот замерува. Како на оној несреќник во Скопје за украдените ќебапи. Ние лебот чесно си го плативме, оти можевме. А ако не можевме?
„Мајсторе“, му се обраќа на возачот еден постар патник со пекарски речник, враќајќи ме од минатото, „симни ме куде дупку“. „Примено“, вели возачот.
Примено, помислувам. Дотаму сме безмалку сите, до дупката. Како локална географска одредница на перонот за ЕУ. По приговор на совеста, во мислите ми се отвора една друга дупка, онаа што баба ми ја правеше во брашното кога замесуваше леб со домашен квас или маја. Го ставаше во неа мастрафот со кисело-сладок квас, вода и добро замесуваше. Тестото го „тепаше“ со многу љубов, а потоа го оставаше да стаса и да нарасне. Најсетне печењето. Убеден сум дека нема човек што не знае да јаде домашен леб, но да го замеси треба троа маја, триж повеќе вештина (ноу-хау по ново) и многу љубов. Да не беше домаќинка, баба ми можеше да биде владин советник. Доволно е што знаеше како се прави домашен леб. Сè така стасува и бидува, слично на правењето леб…
Не знам што се случи со рецептот. Се изгуби ли патем или снема од мајата. Дојдоа и некои нови пекари, кои уверуваат дека леб се прави и без брашно, само со квасец. Со многу квасец и боја. Го исфлија „тепањето“ со љубов, но за секој случај ја зачуваа можноста за тепање. За љубовта, пак, треба да се распише референдум. Но и тој не бидува без попис, да се види од што е составено „тестото“. Вака, не само што се изземаа главните состојки, туку се испревртеа и испогрешија чекорите. Прво, се издупчи трпезата, па се замеси на празно, а потоа се истури едно чудо квасец, најмногу однадвор и се вклучи на најжешко. Она што требаше да личи на леб – загоре, а тестото без брашно се прогласи за виновник за лошо испечениот леб. Не стасало како што било предвидено. Но сеедно, има да се јаде. Макар и да се задават домаќините.
