Во сенката на големите историски трагедии што човештвото ги осуди – Холокаустот, Ерменскиот геноцид, Руанда, Сребреница – сè уште опстојува еден длабоко потценет и недоволно разгласен злостор: историскиот и продолжен геноцид врз Македонците. Ова не е само прашање на минатото, туку егзистенцијално прашање на иднината – на културниот, националниот и демократскиот опстанок на еден народ кој векови се бори за своето елементарно право на постоење. Историски континуитет на негирање на Македонскиот народ, низ вековите, бил изложен на систематски обиди за асимилација, уништување на неговиот идентитет, бришење на историската меморија и целосно демографско и културно исчезнување. Од поделбата на Македонија во 1913 година со Букурешкиот договор, па сè до денес, Македонците во Грција, Бугарија, Албанија и дури и во самата независна Македонија се соочуваат со различни форми на репресија – од насилно менување на имињата, забрана за употреба на мајчиниот јазик, до оспорување на правото на самоопределување.
Да се зборува за геноцид врз Македонците не е реторичка хипербола
Што всушност претставува геноцидот? Според дефиницијата дадена во Конвенцијата за спречување и казнување на злосторот на геноцид од 1948 година, геноцид не се сведува само на физичко уништување на народ. Тоа вклучува и „намерно нанесување тешка физичка или ментална болка“, „намерно создавање услови за живот кои доведуваат до уништување“, како и „присилно преместување на деца од една во друга група“. Кога овие критериуми ќе се применат врз историјата на Македонците, се добива застрашувачка слика: систематска репресија, негирање на правото на постоење, дискриминација и културен геноцид.
Да се зборува за геноцид врз Македонците не е реторичка хипербола. Тоа е барање за соочување со еден непријатен, но неопходен факт: Македонците се единствениот европски народ кој во 20 век беше предмет на институционално систематско негирање, раселување, насилна асимилација и културна ликвидација од повеќе држави истовремено. Во егејскиот дел на Македонија (денешна Северна Грција), по завршувањето на Граѓанската војна во Грција (1946–1949), над 28.000 македонски деца, познати како „деца бегалци“, беа насилно одведени од своите домови под изговор за „евакуација“, а всушност беа разделени од семејствата и раселени низ земји од Источниот и Западниот блок. Истовремено, над 100.000 Македонци беа протерани или принудени на бегство од своите родни краишта, пред сè поради етничката припадност и политичките чистки. Денес, и покрај донесени закони за враќање на имот и дозвола за поврат, повратокот им е забранет или фактички онеможен, особено на оние кои во бегалските списоци се водат како „етнички Македонци“ (иако истиот закон дозволува поврат само на оние кои се водени како „по родом Грци“). Во Пиринска Македонија (денешна Југозападна Бугарија), по насилната асимилација во 1956 година — кога дури 2.500 Македонци беа уапсени, осудени или интернирани заради самоидентификација како Македонци — продолжи систематската кампања на етничко негирање. Македонските училишта, издаваштво и културни друштва беа укинати, а десетици илјади луѓе беа под постојан надзор, изложени на репресија, отпуштања од работа и изолација. И покрај тоа што Европскиот суд за човекови права во повеќе наврати пресуди во корист на организации на Македонците во Бугарија, Софија и понатаму не признава постоење на македонско малцинство. Советот на Европа и Комитетот на министри во повеќе наврати ја повикаа Бугарија да ги почитува основните човекови права, но систематското негирање, судска опструкција и дискриминација остануваат пракса. Овие бројки и примери не се само едноставни факти — тие сведочат за еден континуиран процес на културен, лингвистички и етнички геноцид врз Македонците на Балканот, кој, за жал, и денес наидува на молк или игнорирање од страна на домашната и меѓународната јавност.
Долготрајниот, методичен и тивок геноцид врз Македонците
Она што го прави геноцидот врз Македонците особено тешко препознатлив и уште потешко признаен, е неговата тивка и долготрајна природа. За разлика од геноцидите што се одвиваат со експлозивно насилство и застрашувачка брзина, како што беше Холокаустот, геноцидот врз македонскиот народ се одвива методично, бавно, но упорно – низ децении, дури и векови. Тоа е геноцид кој – „не се извршува само со оружје, туку и со пенкало“ : преку закони, устави, судски пресуди, административни забрани, цензура, образовни политики и дипломатски молк. Ова го потврдува и Европскиот суд за човекови права, кој во пресудата UMO Ilinden – Pirin v. Bulgaria (2005) јасно наведува: – „Забраната за регистрација на здружение засновано на етничка припадност претставува повреда на слободата на здружување, загарантирана со член 11 од Европската Конвенцијата за човекови права .“
Македонизмот како идеја – уверувањето дека Македонците се посебен народ со свој јазик, историја и култура – беше и останува мета на систематско уништување. Тој е ставен под лупа не само во балканското соседство, туку и во делови од глобалниот политички и академски дискурс, каде што често се третира како непријатна вистина, која е полесно да се игнорира отколку да се соочи. Во Извештајот на Обединетите Нации за исчезнати народи (UNPO, 2019) се наведува: – „Македонците се едно од ретките признати европски малцинства чие постоење е системски оспорувано од повеќе држави.“
Ако ја разгледаме оваа историска реалност низ призмата на парадигмите на геноцид, неминовно доаѓаме до една длабоко вознемирувачка, но неопходна споредба. Холокаустот, најмонструозниот пример на индустриски организиран геноцид, не започна во гасните комори. Тој започна со расни закони, со забрани за работа и учество во јавниот живот, со погроми, дехуманизација и правно обезличување. Тоа беше процес кој траеше пред да се случи истребувањето. Истата логика на негирање, исклучување и бришење се применува и врз Македонците – но на друг начин. Наместо логори, се користат институции на негирање. Наместо забрани за живот, се наметнува забрана за постоење: на јазикот, на културата, на името, на историското паметење. Наместо гасни комори, се користат судски одлуки и административни бариери. Наместо физичко истребување, се води процес на „геноцид на заборавот“ – уништување на народ преку историско, културно и политичко обезличување. „Во документот стоеше: ‘Вие не сте Грк по род.’ Тоа беше доволно да останам без татковина.“ — изјавува Илија А., етнички Македонец од Воден, кој во 1983 година добил одбивање за повраток во своето родно село. „Кога нè качија во камионите, ни рекоа дека ќе се вратиме за неколку дена. Никогаш не се вратив.“ — сведочи Анастасија Т., дете бегалец по Граѓанската војна во Грција. „Ме прашаа дали сум Бугарин. Реков: ‘Јас сум Македонец.’ По таа реченица, добив три години затвор.“ — сведоштво на Костадин П., жител на Пиринска Македонија, апсен во 1956 година.
Во континуираните извештаи на Советот на Европа и Комитетот на министри, постојано се повторува дека: „Бугарија сè уште не ги има целосно спроведено пресудите поврзани со правата на македонските здруженија. Неопходна е конкретна правна и институционална акција.“ (Совет на Европа, 2022)
Ако Холокаустот беше симбол на отворена омраза и екстремна нетолеранција, тогаш судбината на Македонците е пример за „цивилизиран“ геноцид – тивок, бирократски, прикриен зад формалната правна рамка, но подеднакво деструктивен. Разликата е во формата. Суштината е иста: систематско уништување на еден народ, негова културна и идентитетска елиминација. Во првиот случај, народот беше уништен во логори. Во вториот, тој исчезнува низ документи, судови и молкот на светот. Ако овој процес не биде јавно именуван, осуден и спречен, исходот може да биде трагично ист — исчезнување на еден народ од картата на историјата, не со пушка, туку со тишина.
Зошто меѓународната заедница молчи? Одговорот, колку и да боли, не лежи (само) во надворешниот свет!
Денес, ЕУ нè уценува да прифатиме дека не сме тоа што сме биле. Да се откажеме од јазик, историја, самосвест. Оваа политика на „европеизација преку амнезија“ е уникатна – ниту една друга нација не е изложена на вакви услови. Ако тоа не е обид за идентитетски геноцид, тогаш што е? – Секој обид да се избрише колективната меморија, да се условува иднината со откажување од минатото, е акт на длабоко насилство врз духот на еден народ.
Зошто меѓународната заедница молчи? Зошто никој не го осудува уништувањето на македонската културна меморија во Грција? Зошто не се признаваат македонските жртви од Граѓанската војна? Зошто во 21 век постојат држави во Европа кои не признаваат македонско малцинство и го цензурираат јазикот на македонските активисти? – Но одговорот, колку и да боли, не лежи (само) во надворешниот свет. Лежи во нас Македонците. Молкот на светот е пропорционален на нашиот глас. Додека ние чекаме да некој друг нè спаси, да некој друг проговори за нас, нашите страдања остануваат маргинализирани. Историјата покажала – без сопствена борба, нема туѓа правда. Ние сме тие што мора да почнеме – гласно, организирано, со факти, со достоинство – да се бориме за своите права. Не како просјаци на меѓународна милост, туку како народ со достоинство, со право на постоење, на историја, на иднина. Зашто борбата за признавање не е само прашање на идентитет – туку прашање на правда.
Македонските интелектуалци, активисти и историчари веќе подолго време бараат меѓународна осуда на оваа неправда. Не од желба за одмазда, туку за правда. Осудата е првиот чекор кон препознавање на вистината, кон историско помирување и, најважно, кон спречување на идни геноциди. Затоа што секој неказнет геноцид е отворена покана за нови злосторства. Идејата за прогласување на 18 Јуни за Меѓународен ден за осуда и спречување на геноцидот врз Македонците не е националистички акт. Тоа е акт на преживување. Како што Евреите имаат Ден на сеќавање на Холокаустот, како што Ерменците секоја година се сеќаваат на 24 април, така и Македонците мора да имаат ден на историска правда.
Геноцидот не завршува кога ќе бидат убиени телата. Тој завршува дури тогаш кога ќе биде убиена и меморијата. А Македонецот сè уште помни. Помни и не заборава. И бара, со достоинство, признавање на својата болка, вистина за својата судбина, и најважно – гаранции дека ова никогаш повеќе нема да се повтори. Ниту еден народ не смее да биде заборавен. Ниту еден злостор не смее да биде игнориран. И ниту една болка не смее да биде прогласена за „помалку важна“. Осудата и спречувањето на геноцидот врз Македонците не е само национална должност – тоа е цивилизациска обврска.
Автор: Тони Менкиноски, адвокат
