Si hortum in bibliotheca habes, nihil deerit. Оној што поседува градина и библиотека нема потреба од ништо друго. Оваа латинска изрека му припаѓа на мудриот Цицерон, а нејзината длабока суштина ја откривам на стари години. (Всушност, не ми е познато колку време му требало на Цицерон да ја осознае оваа елементарна работа.) Веднаш да ви кажам дека е ова една сосема различна, многу лична колумна. Таа извира надвор од нечистотијата на јавната сцена (која станала како јавен нужник); таа е бегство од сето она што е грдо, запуштено, несакано, импровизирано. Освен тоа, неретко ми приговараат дека колумните ми се многу темни, депресивни, само го зголемуваат општиот траор што владее околу нас.
Па, еве да внесам малку сонце, шаренило и убавина, споделувајќи го моето откритие на градината. Да, со книги пораснав. Чудно за семејство на работник и домаќинка, но домот секогаш ни бил исполнет со книги, главно филозофски и белетристика (класици). Уште не бев прочитала ни страница од делата на Достоевски, Зола, Хемингвеј или Драјзер, а нивните имиња веќе ги изговарав со страхопочит, стекната од начинот на кој татко ми се однесуваше кон нив. Во времињата на долгите зимски вечери, без интернет (замислете!), па дури и без ТВ, знаевме дома да играме „На буква, на буква“. Еден од нас ќе замислеше некој предмет од собата, а другите се обидуваа да погодат за што станува збор. Понекогаш тоа беа имиња на великаните што стоеја на полицата за книги. Потоа беше нужно да станат редовна духовна храна и за нас, мене и брат ми. Едно време дури и помислував дека ќе станам писателка (татко ми кришум го посакуваше тоа), но успехот на студиите ме турна во друга насока. Кон некои други дебели книги… Сега кога веќе погледнувам кон пензионерските денови, сфаќам дека и домот и гаражата ми се преполни со книги, кои е тешко и да се одржуваат, а лаптопот и Киндл апаратот се преполни со книги во електронска форма. Ги имам и старите и безброј нови, кои едвај чекам да ги прочитам. Да, благослов беше да се работи оваа работа и да се биде постојано во друштво на луѓе многу поумни од нас, чии мисли преживеале векови и времиња, а сепак се толку човечки блиски и разбирливи. Но, постепено ги селам надвор од домот, во библиотеката на мојот институт, како подарок и со надеж дека некои млади луѓе ќе ги листаат нивните страници и ќе учат.
Но, мојата нова љубов е градината, цвеќињата и сè што се зеленее и шаренее. Откако пред една година ме напушти мајка ми, мојата градинарка, малото дворче ми стана нова обврска. Јас, која за себе мислев дека сум антиталент за негување растенија, сега открив една нова љубов. Можеби е тоа замена за мајчинството – со три возрасни ќерки, во тебе останува и мала празнина (особено затоа што се далеку), па оној мајчински инстинкт си бара нешто друго да негува. Први на листата беа цвеќињата на мајка ми и од мајка ми. Еве, научив дека цвеќето коешто таа ми го подари за роденден пред десетина години се вика антуриум. Тогаш кога го добив, неговите прекрасни црвени цветови слични на фламинго, ги земав здраво за готово. Но, мајка ми замина, а цвеќето ги покажа знаците на стареење. Морав научно да му пристапам на проблемот на спасување: безброј прочитани стручни совети, слушање поискусни од мене, гледање видеоприлози на Јутјуб, сето тоа ми одзеде многу време. Не, не, грешам! Ми создаде пасија. И од антуриумот се преселив на сите други цвеќиња, кои знаат да ме преокупираат по цели денови. Каква огромна радост е појавувањето на секое ново изданче или пупка! Зборовите на мајка ми се покажаа точни: градината бара секојдневно внимание, многу труд и љубов!
Но, покрај тоа, градината е нешто и од што учиш за животот, за потребата да се расте, да се цути, да се размножува – и да се умира. Градината е една цела животна филозофија. Навидум толку едноставна, а всушност толку длабока. Не случајно во некои скандинавски земји, во училишните дворови децата добиваат свое ќоше во кое одгледуваат некое растение. Учат како да се грижат за нешто живо, учат колку е волшебна природата и зошто треба да се сака и чува. Во Јапонија, пак, постои посебна техника на справување со секојдневниот стрес поврзан со постојаното „горење“ на работното место (синдромот burnout е дури и воведен на листата на современи психофизички болести). Терапијата се состои во обврската да се засади зрно од некоја култура и во извесен период тоа растение да се негува, а тоа да биде примарна дневна задача. Во тој процес човекот се соочува со фасцинацијата од животот, со поглед врз она што никнува и расте, па на извесен начин се „ресетира“ и на подлабоко психолошко ниво се прашува: Па, околу што тоа јас, всушност, се нервирам? Околу што си го губам животот?
Уште пред да го дознаам ова, јас веќе самата си ја најдов оваа неверојатна терапија. Таа помага да се избегнат мал милион безвезни нешта на кои го губиме денот/животот, ги лекува фрустрациите и стресот, а помага и во интелектуалната работа. Штом се заморам и ми затреба пауза, одам да си ги ѕирнам цвеќињата и дворчето. Така се полнат „батериите“. Таму се учиш на нежност, трпение, вложен труд награден со прекрасен резултат. Како што се буди градината, така расте и имагинацијата. Всушност, градината е повеќе антиципација и очекување (за она што следува) отколку реалната слика, која може да е и во неред. Така, одеднаш сфаќаш колку нешта пропуштаме додека брзаме како муви без глави, а најважно од сè: не ја забележуваме убавината. А за неа не треба многу: едно ќоше во домот или балконот, ако ја немате среќата да имате дворче.
На ум доаѓаат зборовите на Кандид (од истоимениот роман на Волтер): градината треба постојано да се култивира. Дали е тоа буквално градината или местото во кое живееме, останува на вас да решите. Но, гледајќи по туѓите дворчиња, тротоарите и улиците низ кои секојдневно минуваме, гледате тажна слика на нашите запустени животи. Плевел, запуштеност, негрижа, нечистотија, можеби стареење и немоќ… Не знам што е, ама тажно е да чекориш низ моето Тафталиџе, околу училиштата и станбените објекти, а да гледаш пустош. Дури и мојата улица не видела вода и чистење со години (освен оној идиотизам кога прскаа против ковид-19). Се наоѓам во ситуација да си дојдам дома и да влезам во дворчето со огромно олеснување и радост – барем тука е колку-толку убаво и средено. Не по каталог, со многу грешки од незнаење, ама, како и Кандид, и јас ја култивирам градината, а таа мене ме смирува и залечува. Надвор од таа оаза веднаш ме среќаваат фрлени отпадоци, догорчиња, наталожена земја и плевел по тротоарите. Соседите ми се смеат добронамерно кога ќе ме видат како јас со метла ја вршам работата на работникот од Комуналец, кој секое утро си ја шета кантата и си свирка, како да е платен за џогирање, а не за одржување на чистотата. Оној ден кога ќе ме нема, ќе ја снема и градината, освен ако некој не се погрижи за цвеќињата онака како што мене сега ми значи мајчиниот антуриум. Но, додека сме заедно, ќе се крепиме и ќе го преживуваме ова време-невреме. Не треба да е човек Цицерон (славен државник, правник, филозоф, писател и патник) за да сфати дека спојот на книгата и градината е формула за навигација низ сложеноста на времето во кое живееме и на нашите лични ограничувања. Ако и не можам да го сменам светот, да ја спасам Македонија, тогаш можеби можам да ја култивирам сопствената душа и ум, да ја негувам градината, која ќе биде инспирација и за другите. За Цицерон, во она време, особено кога бил протеран од Цезар, градината и библиотеката не асоцирале на изолација и повлекување, туку повеќе на создавање простор што ќе биде интелектуално стимулативен и возбудлив, привлечен за другите, и кој ќе обезбеди засолниште од незнаењето, медиокритетството и здодевноста на конвенционалниот живот. Кај нас дозата на цезаризам е неподнослива, особено кога „Цезарите“ се повеќе „Нерони“ и „Калигули“, па затоа градината и творештвото се неопходни за преживување.
