- Пристапот на ЕУ кон тоа како вештачката интелигенција ја користи новинарската работа би можел да одреди дали слободниот печат ќе ја преживее дигиталната ера или ќе исчезне во потокот на податоци
Во Европа е во тек тивка војна што ќе одлучи дали новинарството ќе остане столб на демократијата или ќе се растопи во екот на економијата на податоци. Со години, новинските организации имаа непријатен договор со Силициумската Долина. „Гугл“ и „Мета“ го зедоа лавовскиот дел од парите од рекламирање, но ги испраќаа читателите кон нас. Тоа беше нерамномерен, но функционален договор: видливост во замена за сообраќај.
Тој договор сега пропадна. Системите за генеративна вештачка интелигенција (ГПАИ) – софтверски апликации како што се ЧетГПТ на „ОпенАИ“ или Џемини на „Гугл“ и „АИ овервјуз“ – се обучени на милиони новински статии. Многу од овие статии беа земени без дозвола или плаќање. ГПАИ-системите ја сумираат и ја препакуваат работата на новинарите, но ретко ги насочуваат читателите кон изворот. Она што останува е маска на реалноста: новинарството сведено на суров материјал, лишено од авторство и контекст.
Ова не е само дебата за иновации. Тоа е борба за сопственост, праведност и вистина. Издавачите реагираат на два начина. Некои, вклучувајќи ги „Фајненшл тајмс“, „Њуз корп“, „Аксел спрингер“ и „Атлантик“, склучија договори за лиценцирање со „ОпенАИ“ – барем признание дека новинарството има вредност. Овие договори вклучуваат плаќања, наведување на изворот и врски до оригинални извештаи.
Други заземаат поцврст став. „Њујорк тајмс“ ги тужи „ОпенАИ“ и „Мајкрософт“ за „масовно кршење на авторските права“. Прашањето пред судовите е фундаментално: Дали компаниите за вештачка интелигенција можат слободно да се обучуваат за новинарска содржина или треба да плаќаат за она што го користат?
Владите веќе преземаат мерки. Австралија и Канада ги принудуваат технолошките платформи да плаќаат за вести. Во Европа, Директивата за авторски права на единствениот дигитален пазар (ДСМ) го признава правото на издавачите да се откажат од т.н. податочно рударење. Новиот Закон за вештачка интелигенција на ЕУ бара одреден степен на транспарентност: компаниите што управуваат со системи за вештачка интелигенција за општа намена, мора да обезбедат резиме на податоците што ги користат за обука на своите модели и да ги објават јавно. Сепак, потребното ниво на детали можеби не е доволно за да им овозможи на носителите на авторски права да ги остварат своите права.
Претстојниот извештај на Европскиот парламент од германскиот европратеник Аксел Вос – „Авторски права и генеративна вештачка интелигенција: можности и предизвици“, внесе ново чувство на итност во дебатата. Во својот нацрт-извештај, Вос тврди дека постојните исклучоци на ЕУ за податочно рударење никогаш не биле дизајнирани за обука за вештачка интелигенција на индустриско ниво и создале „огромна правна несигурност“. Тој предлага систем за вклучување што бара експлицитна согласност од издавачите, поддржана од централна база на податоци на ЕУ за евидентирање лиценци и одбивања, и целосна транспарентност за тоа кои дела заштитени со авторски права се експлоатираат.
Доколку компаниите за вештачка интелигенција одбијат да ги откријат своите податоци за обука, сугерира Вос, тоа треба да претставува претпоставка за повреда на авторските права. Тој понатаму тврди дека делата генерирани од вештачка интелигенција не треба да уживаат заштита на авторски права и дека новинските куќи заслужуваат плаќање и признание кога нивното новинарство се користи за обука на АИ-модели. Принципот е едноставен: напредокот не може да дојде на сметка на опстанокот на новинарството.
Иако конечниот извештај нема да биде обврзувачки, тој ќе го претставува ставот на Европскиот парламент за оваа тема и би можел да ја повика Европската комисија да излезе со законски предлог.
Велика Британија сè уште е во дилема. Додека Брисел го заострува својот правен оклоп за да го одбрани новинарството, Лондон си игра со дупки во законот. Планот на владата да им дозволи на фирмите со вештачка интелигенција да „копаат“ по дела заштитени со авторски права, освен ако издавачите активно не „се откажат“, е всушност покана за грабеж. Ја „маскира“ експлоатацијата како иновација и ги остава британските медиуми голи во борба за самиот нивен опстанок. Консултативните документи и учтивите работни групи нема да го спасат новинарството ако самиот закон се наклони кон оние што земаат без да прашаат.
Заканата за слободниот печат не е само правна или финансиска туку и структурна. Приходите од рекламирање веќе се исцрпени од Силициумската Долина. Сега, дури и намалениот сообраќај од пребарувањето и социјалните медиуми е во опасност, бидејќи алатките со вештачка интелигенција директно одговараат на барањата на корисниците за информации. Секое барање задоволено од четбот е една посета помалку на новинска страница. Помалку кликови значи помали претплати, помалку новинари, помалку истражувања – и, на крајот, послаби демократии.
Општество што дозволува неговите вести да бидат ископани и одново користени без надомест не само што ги осиромашува новинарите туку се лишува од вистина. Слободата на изразување е бесмислена ако нема новинари што би ги потврдиле фактите.
Тужбите во Соединетите Американски Држави и политичките битки во Брисел се однесуваат на повеќе од пари. Тие ќе утврдат дали новинарството сè уште може да постои како економска активност во ерата на вештачката интелигенција. Ако европските судови заклучат дека „слободната употреба“ на новинарска содржина е законска, независното известување ќе исчезне. Слободата на печатот нема да биде укината од цензорите, туку ќе биде изгладнета до смрт – со постепено исчезнување на средствата за опстанок.
Дали мора да заврши така? Барањето компаниите за вештачка интелигенција да плаќаат за содржината на вестите што ја користат би можело да врати одредена рамнотежа. Вредноста на квалитетното новинарство повторно би била препознаена; податоците би можеле да се делат праведно; а Европа би можела да постави глобален преседан – докажувајќи дека иновациите и демократијата не мора да бидат непријатели.
Бојните линии се исцртани. Она што е во прашање не е само иднината на медиумите туку и иднината на самата вистина.
Питер Вандермерш
Авторот е белгиски новинар
