На едно место во својата автобиографија, рускиот писател Фјодор Михајлович Достоевски вели дека можеби, парафразирајќи, земскиот живот е експеримент во кој некој одозгора набљудува како ќе се снајдеме. Оваа мисла, иако не е целосно транспарентна, изразена со донекаде агностички тон, дури сугерира и библиска идеја – човекот постојано се тестира на овој свет за да се утврди кон што е склон и кон што најмногу копнее неговата личност.
Зборот експеримент сè уште звучи немилосрдно затоа што претпоставува дека субјектот, или која било личност, е во однапред одредени и контролирани услови во кои границите на неговата издржливост или столбовите на неговата непоколебливост често се тестираат, поради што експериментаторот не се двоуми да користи секакви средства за да утврди од каква крв е направен субјектот. Неговата слобода е укината, затоа што тој повеќе не е субјект во општеството, туку објект врз кој почнуваат да се спроведуваат потребните дејствија за да се испита какво му е месото, но и колку далеку може да оди кога не знае каде оди, кафезите се секогаш ограничени. Потоа, како во хемиска лабораторија, зрна молекули се додаваат малку по малку во стаклени епрувети и се чека да се види дали течноста ќе стане црвена или сина.
Веќе не е невообичаено да се каже дека се чини оти во тек е необичен социјален експеримент. Секој експеримент или искуство подразбира дека оној што учествува во него – иако не мора да биде побаран за согласност – се гледа како ентитет што може да има променлива структура и чија внатрешна конфигурација сè уште не е утврдена. Значи, некој однадвор го надгледува проектот и проверува од каков материјал е направена честичката. Сепак, поважното прашање е кој го води проектот и зошто е заинтересиран за овие хемиски реакции.
Целта на експериментот треба да биде знаење или важно знаење, благодарение на кое можеме полесно да се движиме понатаму, во научната област или во секојдневниот живот. И иако таквото знаење можеби не е значајно за просечниот човек, тој сепак живее од нив на некој начин, иако не е секогаш свесен за нивната важност. Малку или ништо не се знае за многу експерименти бидејќи нивните лаборатории се далеку од нас, а научните тези се неразбирливи за секој што не е упатен во науката. Сепак, колку повеќе време поминува, се стекнува впечаток дека лабораториите повеќе не се скриени од очите на обичниот свет, туку се преселиле во тој свет и ги направиле неговите граѓани главни субјекти. Така, спонтано дознаваме дека оваа социјална криза е планирана неколку години и дека нашата клима е избрана со причина, бидејќи е православна, плодна и пречка за одржување константа во униполарен свет, за да не се дозволи да се разгори какво било слободно размислување.
Па што се испитуваше неколку месеци во нашето општество и нашата реалност? Ако се потсетиме дека експериментот не е туѓ на хуманистичките науки, а со тоа и на литературата, ќе се сетиме на херојот од романот на Иво Андриќ „Мостот на Дрина“, по име Радисав од Уништа, кој, огорчен што се гради џиновски мост на стрмна река, е фатен и набиен на кол. Нараторот не нè штеди од детали, туку детално го опишува, како во експеримент, начинот на кој врвот на колецот минува низ сите негови витални органи, чувајќи го од смрт што е можно подолго, додека ја поврзува петицата со главата, со цел да им покаже на другите како и тие ќе поминат ако се спротивстават на турската волја да се изгради мост во овој дел од светот. Радисав плаче на ридот неколку дена, а потоа издишува, покажувајќи со тоа што е способен да издржи човекот и кога неговата издржливост е скршена. Литературните научници знаат да кажат дека оваа сцена во романот е натуралистичка, не само затоа што ја прикажува непосредната реалност, туку и човекот во неа кој станува предмет на експеримент, со цел да се тестира што е способен да издржи.
Многу луѓе денес се чувствуваат како да одат на работ на постоењето. Маргиналноста на нивното искуство може да се објасни со општествени превирања и необични ситуации во кои понекогаш е тешко да се спознае вистината, но се добива впечаток дека не станува збор само за тоа. Имено, веќе неколку месеци, во општеството е видлива силна поларизација, која постојано се обидува да се објасни со правото на избор, односно – вака е затоа што човекот избрал да биде таков. Со други зборови, тој сосема свесно избрал страна, во согласност со својата личност и духовна диспозиција. Но не е ли чудно што на човекот му се дава можност да избере, сам да одлучи кој пат сака да го избере, а потоа одеднаш истата таа личност – која препознала разни можности и се одлучила за една – станала толку теснограда со својот избор, што го направила секој друг избор неприфатлив?
Ако ми е дозволено да избирам, некој ќе рече, бидејќи гледам пред себе разни можности, тогаш можам да претпоставам – од директно искуство – дека такви можности им се даваат и на другите и дека тие, како и јас, ќе изберат во согласност со себе и својот егзистенцијален ритам. Меѓутоа, ако туѓиот избор ме лути, да ја дополниме првата мисла, тогаш на некој начин следува дека и мојот ме лути, или да го кажеме вака – ако вкупниот бес што нè погодува дење и ноќе е последица на нашата сопствена немоќ, дали сето ова што го гледаме во реалноста со месеци е дело на рацете на другите луѓе?
Странците што ставиле прст во наводно никогаш порано невидениот бунт можеби имаат пасоши од разни земји во светот, но не е важно ниту од каде се, туку што се способни да прават или на кој начин да експериментираат. Сепак, за да го разбереме можниот експеримент, треба да видиме во кој простор дејствуваат и кои се нивните заморчиња. Одговорот е јасен, тие се најмладите и најранливи членови на нашето општество: средношколци и студенти. Секако, некои го избегнале поразот на време, со тоа што се повлекле настрана или свесно останале во експериментот, но многумина, за жал, го доживеале поразот или сè уште не го почувствувале.
Зошто младите на една нација би биле гориво на општествен експеримент, непотребно е да се праша, но многу е поважно да се обидеме да утврдиме како дошло до овој премолчен договор или како едно општество ги напуштило своите потомци на нешто непознато и без преседан, жртвувајќи сè што има вредност? Ако некој однадвор – иако ова надворешно место не мора да биде физичко место – манипулира со приборот за јадење во лабораторијата, зошто само неколкумина забележале кога почнал да тропа?
Бидејќи тишината стана нова форма на живот или нова метафора за вредност. По нечија смрт, човек молчи некое време, бидејќи тишината владее, станува без зборови и нема што да каже, но по некое време почнува да зборува, бидејќи тоа е единствениот начин да се преживее, поставувајќи сто прашања и наоѓајќи уште повеќе одговори. Лице што ја преживува смртта на друг или кое секојдневно се бори со својот страв не ги елиминира можностите или можностите, туку ги множи, со што го осветлува теренот на кој се движи, со цел да разбере што се случило, ако некогаш успее да разбере.
Тишината како форма на дејствување на овој повеќемесечен бунт наводно воспостави нов дијалог, но во исто време – и ова е парадокс – го укина, бидејќи забрануваше во своите кругови да се размислува за катастрофите поинаку од она што го кажува редот. И како во познатиот роман на Албер Ками, херојот Мерсо е критикуван затоа што не плачел на погребот на неговата мајка, а овој аргумент станува клучна точка во судењето. Слично и денес – движењата на оние што сè уште не застануваат во потрошените тишини на улиците се внимателно набљудувани со цел да се демонстрира нивната бездушност или нечувствителност кон промената што треба да дојде.
Затоа, логичното прашање е – како оние што во тоа општество го укинуваат правото на избор поинаку од она што го избрале се борат за подобро општество? Одговорот е уште пологичен – затоа што ова всушност не се нивни избори. Тие се туѓи, можеби дадени како задача или признаени како важна цел, но не произлегле од слободно битие, затоа што ако биле, тие би им дозволиле и на другите слободно да избираат. Така се принудени, непробојни, исклучени од каков било дијалог, со еден збор – заклучени. Достоевски, вистина е, на друго место вели дека оној што гледа во секое камче на улицата нема да ја достигне својата цел, но оној што не гледа ниту камења ниту карпи на својот пат нема да се снајде добро, додаваме ние. Значи, оваа повеќемесечна ексклузивност не е последица на сигурноста во сопствениот избор, туку напротив, неизвесност за тоа што всушност е тој избор. Вообичаените места и таканаречените лингвистички клишеа се показател за консумирана содржина или можеби доказ дека таа никогаш не постоела, туку дека формата дошла пред значењето: формата на идеја без идеја или формата на промена без промена.
Ако, конечно, се имплицира каква било промена, тогаш таа по природа мора да дозволи флексибилност на духот, бидејќи само тогаш може да се заземе поинакво или ново место во себе или во општеството. Ако, од друга страна, промената мора да се случи, тогаш таа не е резултат на спонтаност, туку на ред што треба да се исполни.
Чиј? Времето ќе покаже.
Биљана Ковачевиќ
Авторката е професорка во Првата белградска гимназија
