„Ние што сме внатре ја перципираме Европската Унија како политички проект што е парализиран и во агонија: дали е навистина мудро Србија да се посвети на него и да се предаде“, ме праша еден италијански студент по геополитика претходно оваа недела по панел-дискусија на Универзитетот „Сапиенца“ во Рим за односот на нашата земја со светските сили. Ова не е првото прашање што ви паѓа на ум додека уживате во римската „долче вита“ со „Аперола“ на терасите над „Пјаца Навона“ или се пробивате низ веселите толпи околу плоштадот „Свети Петар“ во годината на ватиканскиот јубилеј во 2025 година и изборот на папата Лав XIV. Сепак, штом ќе започне посериозен разговор за моменталната политичка, економска и безбедносна состојба на европскиот континент, тонот станува потемен.
Владата на Џорџа Мелони, која сега е стара три години, е извонредно стабилна за земја што ги имаше 69 од крајот на Втората светска војна, со просечен животен век од 1,1 година, но она што ги загрижува италијанските експерти, политиколозите и економистите е поширокиот европски контекст. На самитот на НАТО во Хаг на крајот на јуни, се очекува предлог со кој земјите членки ќе се обврзат да ги зголемат трошоците за одбрана на 3,5 проценти од БДП до 2032 година, со дополнителни 1,5 процент од БДП за инфраструктура поврзана со одбраната. Италија, од друга страна, во својот официјален буџет за 2025 година издвои 35,4 милијарди евра, што е само 1,57 процент од БДП, што е сè уште недоволно дури и за целта од два процента поставена во 2006 година и потврдена на самитот на алијансата осум години подоцна.
За да ги постигне своите новонаметнати цели, Рим ќе мора да позајмува, без оглед на тоа колку договори ќе обезбеди неговиот гигант во одбранбената индустрија „Леонардо“ во областите на сајбер-безбедноста и радарските системи, како дел од општата милитаризација на Европската Унија, која се најавува на сите ѕвона од Брисел и Париз до Берлин и Варшава.
Наративот за „секјуритизација“, во кој водечките европски лидери ги предупредуваат граѓаните дека се загрозени од „руска агресија“ во следните пет години, доби на интензитет, најде своја основа во извештаите од германските и данските разузнавачки агенции, се разви преку медиумите и аналитичките центри, а заврши и во официјалните документи и планови на ЕУ. Така, Европската комисија го предложи планот „РеАрм Јуроп“, во чии рамки сака да мобилизира 800 милијарди евра преку зголемување на буџетот, разни фискални мерки и заеми. Франција ги трие рацете од продажбата на оружје од 2022 година, а сега предлага билатерални договори за проширување на својот „нуклеарен чадор“ кон Полска и Германија, додека нејзиниот концепт за „стратешка автономија“ повторно привлекува внимание не само во контекст на „руската закана“ туку и стравувањата за идното позиционирање и плановите на администрацијата на американскиот претседател Доналд Трамп.
Иако САД не ја напуштаат Европа, и покрај спинот на пропагандистите за милитаризација на ЕУ, трансатлантските односи сериозно се оштетени. Лидерите на ЕУ ја поминаа целата измината година подготвувајќи се за конечното враќање на Трамп во Белата куќа, но нивото на нарушување и антагонизам што беше достигнато предизвика шокови со фундаментални, ако не и историски, последици. Од директните преговори на Вашингтон за „ресетирање“ на односите со Москва, до исклучувањето на ЕУ од преговарачката маса за конфликтот во Украина, до читањето лекции за демократијата од страна на Џеј Ди Венс на Минхенската безбедносна конференција, до мешањето на Елон Маск во германските избори, некогаш нераскинливата трансатлантска плоча на „политичкиот Запад“ доживува тектонски нарушувања.
На плоштадот „Шуман“ во Брисел, изборните „црвени светла“ сега редовно се палат, не само поради претходните „дежурни виновници“ од Кремљ, туку сè повеќе поради влијанието на Белата куќа. Така, мобилизацијата на Брисел против можната победа на лидерот на опозицијата Георге Симион на претседателските избори во Романија вклучуваше не само стандардни методи на демонизирање непожелен кандидат и заплашување на гласачите за деструктивните последици од „погрешна одлука“ туку создаде и оглушувачка какофонија во која веќе не беше јасно дали за Симион се тврди дека е кандидат на Владимир Путин, Трамп или и на двајцата. Донекаде слично сценарио беше забележано во случајот со Алтернативата за Германија на федералните избори во февруари и, парадоксално, таков дискурс е делумно присутен дури и во случајот на полскиот опозициски лидер Карол Навроцки од партијата Право и правда на Јарослав Качински, кој постигна изненадувачки добар резултат во првиот круг од претседателските избори на 18 мај. Навроцки, кој се сретна со Трамп во Белата куќа на почетокот на мај, потпиша договор за поддршка со елиминираниот кандидат на Конфедерацијата, Славомир Менцен, во четвртокот, пред вториот круг од изборите на 1 јуни, кој бараше од него да преземе голем број обврски во случај на победа: нема испраќање полски трупи во Украина или влез на Украина во НАТО, нема нови намалувања на полските надлежности и право на глас во рамките на ЕУ. Доволно е да се развие теорија за „рускиот дух“, кој лебди дури и над пословичната русофобична Варшава.
Додека официјален Брисел, на крилјата на Париз и Берлин, сè уште инсистира на постулатите на „редот заснован на правила“ на либерално-демократскиот Запад – кој парадоксално работеше на поттикнување на американската униполарна доминација по завршувањето на Студената војна – Доналд Трамп ги игнорира и се бори да преговара за најдобрата можна „американска позиција“ во процесот на мултиполаризација и не се двоуми повторно да „залепи“ значителни царини за производите од ЕУ.
Овој развој на настаните кај многумина предизвика сомнеж во опстанокот на „Западот“ како политички концепт. Покрај трансатлантскиот јаз, во рамките на ЕУ се развиваат и нови поделби. Веќе не се само бунтовните Виктор Орбан и Роберт Фицо туку и општиот страв од суверенистичкото движење, кое, засновано на критика на либералните демократски вредности, добива на сила низ цела Европа и се заканува на единството на Унијата. „Случајот со Украина“ предизвикува посебни несогласувања и покрај принципиелната поддршка и огромните инвестиции во Киев. Потребата од создавање „коалиција на добронамерните“, во која не учествуваат многу членки на ЕУ, но се приклучи Лондон – кој тајно се враќа во Брисел за својата антируска политика и покрај брегзит – сугерира дека расколот сè уште е непремостлив во овој момент.
Точно, ЕУ продолжува да усвојува пакети санкции против Москва – неодамна беше усвоен 17-от по ред – но тие остануваат во сенка на анализите што сугерираат дека овие мерки им наштетиле на самите европски економии повеќе отколку на воените напори на Руската Федерација. Како одговор, Европската комисија предложи план за постепено укинување на руската енергија до 2027 година, што предизвика остри, ако не и драматични критики во Будимпешта и во Братислава. Колку е проблематична оваа политичка намера покажуваат и економските факти дека, и покрај сите напори на Брисел, увозот на руски гас се зголеми во текот на 2024 година од 27 на 31 милијарда кубни метри, а уделот на увозот на течен гас се дуплираше од 11 проценти на крајот на 2022 година на 22 проценти на крајот на 2024 година. И покрај значително поскапиот и понеизвесен увоз на гас од САД и Катар, губењето на пристапот до ресурсите во Сахел и противречноста помеѓу потребите за „воена индустријализација“ и плановите на „зелената агенда“, Урсула фон дер Лајен останува непоколеблива во своите намери. Исто така, ЕУ – или барем „Брисел плус Коалицијата на волјата“ – останува непоколеблива во поддршката на Киев и спротивставувањето на зближувањето меѓу Вашингтон и Москва.
Од трета страна, ЕУ се обидува да се приближи до Пекинг, кој воопшто не е вознемирен од таквото внимание и интерес за сопствените економски интереси, но кој не го заборава често кинофобичниот дискурс во европските институции, како и минатогодишните строги царини наметнати за кинеските електрични возила. Затоа, не беше изненадувачки што кинескиот претседател Си Џинпинг одлучи да ја одбележи 50-годишнината од воспоставувањето односи меѓу ЕУ и Народна Република Кина не во Брисел, туку во Пекинг.
И покрај зголемените цени на енергијата, проектираниот раст на БДП од само 1,1 процент и технолошкото заостанување зад САД и Кина, Брисел не се откажува од своите амбиции истовремено да се реформира и да се прошири, да биде еколошки и да се подготви за војна со Русија. Можеби некој треба да му даде до знаење дека петтата брзина сепак не „работи во мирување“.
Д-р Александар Митиќ
Авторот е научен соработник на Институтот за меѓународна политика и стопанство, Белград
