Овој есеј колумна, драг читателу, го почнуваме со две на изглед безначајни, но ексклузивни и со филозофски поттекст анегдоти што се однесуваат на францускиот писател Марсел Пруст и австрискиот есеист и филозоф, пријател на Рилке, Рудолф Каснер. И двете тие можат да се толкуваат само со филозофскиот клуч на парадоксот. Првин Пруст и неговата автобиографска епизода со бисквитата и шолјата чај едно утро кога, имено, тие биле причината како откровение да се одмота во неговата потсвест големото клопче на спомените, почнувајќи од детството натаму. Имено, од таа негова бизарна епизода произлегла цела серија романи што ги напишал тој, кои литерарните теоретичари ги толкуваат во клучот на психолошкиот роман дефиниран како „стек на свеста“, клучот во кој во добар дел се реализира модерната европска литература. Покрај Пруст како друг најзначаен европски писател на тој стил се смета Џојс, а од неодминливите Руси, Толстој.
Тоа е што се однесува до Пруст, следува Рудолф Каснер. Поточно станува збор за еден карактеристичен дијалог од неговото дело „Химера“, на кој се задржува и Дени де Ружмон во неговата книга „Митови за љубовта“. Во него главниот лик Хамонд Стерн е посебно фасциниран од четирите сомотни копчиња на костимот на славниот кловн Биг Бутон. Тргнувајќи во мислите од нив тој ѝ се препушта на бескрајната имагинација „во сите правци, сè до Господ“. Со еден збор тој чувствува голема среќа при средбата со тие за него фасцинантни копчиња.
Тоа е тоа. Филозофскиот парадокс и кај Пруст и кај Каспер е фасцинацијата од на изглед ситните бизарни детали од кои се развива и расте макропросторот на нивната имагинација до бескрајот, стасувајќи и до Господ. Таа кај Пруст блеснува во шолјата утрински чај и бисквитата, а кај Каснер, односно неговиот книжевен лик, во четирите сомотни копчиња на костимот на познатиот кловн. И кај двајцата нив се случило во откровенски миг нешто слично за кое во една своја песна пее раноанглискиот романтичар Вилијам Блејк: „Да го видиш светот во зрнце песок / и небото во дивиот цвет, / да го држиш бескрајот на дланката на раката / и вечноста во само еден саат“.
Туку мене ме интересира, драг читателу, и нешто друго кај Пруст и Каснер: нивниот раскошен, но во добра мера рамнодушен дух кон судбината на човекот и светот. Нивниот естетски филозофски стил, близок до источната азиска метафизичност, до будистичката апстракција на нирваната. Тоа е аристократскиот стил на декадентниот западен дух во неговата la belle epoque полна со пенливо шампањско во која се мешаат творечката меланхолија и дионизиската екстаза на комотната егзистенција. Плус сето тоа, како што забележа Бодлер, е под знакот на естетска и филозофска маска на имитација на посебни душевни настроенија. Како што е, на пример, во таа смисла маската на француските симболисти, кафеански боеми и шмркачи на опијати, кои себеси се прогласија за проколнатички поети. А потоа во тој стил на маска се и англиските романтичари Бајрон, Шели и Китс, кои во своите оргијастички забави ја исфрлија во оптек идејата за „светскиот бол и тага“, прогласувајќи се така себе за декадентни западни мартири и светци на универзалната меланхолија.
Сеедно. Широка е таа тема на западниот декадентен естетизам, чија маска на проколнатиштво, бол и тага паѓа пред поетите на малите и понижени народи. Доволен е само примерот на нашиот Рацин да ги симне таквите маски на француските симболисти или на англиските романтичари. Секако дека тој и поетите со егзистенција и судбина како неговата никогаш и никаде не тргнаа во комотно, иако брилијантно филозофско имагинирање од шолјата чај, како и од сомотните копчиња на Каснер или од нешто слично. Не. Тоа е декадентниот аристократски и естетски стил на Западот, кој е спокојно контемплативен и метафизичен. Надвор од декадентниот Запад на фасцинација на авторите на помалите и понижените народи е многу поразличен од оној на Пруст и Каснер. Тој е егзистенцијален и судбински предмет со поинаков онтолошки простор, чија егзистенцијална и метафизичка филозофија му е иманентна не на естетското, туку на судбинското битие. Пред сè. Но тоа е случај и со некои големи и од Западот игнорирани народи. Тука, во тој контекст, мислам на рускиот гениј и руската меланхолична и антидекартовска анархистичка душа, која, како што е тоа случај со Блок и Достоевски, широко ја развива во своите дела темата на хаосот до космичка димензија. Во таа и таквата егзистенцијалистичка струја се вклопува и Толстој, христијански анархист со богомилски и будистички дух. Тоа се писатели што не се естети, туку егзистенцијалисти, и кои не ја отвораат перспективата на својата имагинација од некои на изглед бизарен предмет како Пруст и Каснер, чиј филозофски и стилски естетизам сепак е врвен и заслужува највисок респект.
Во својот роман „Ана Каренина“ со кој, како што вели Достоевски, руската се вглобува во светската литература, Толстој го одмотува in medias res не од шолја чај, сомотни копчиња или некој друг бизарен факт на фасцинација, туку од епицентарот на човековата судбина составена од среќа и несреќа. Тој го почнува романот со онаа славна реченица: „Сите среќни семејства се слични едно на друго, сите несреќни се несреќни секое на свој начин“. Нема тука ништо од западниот декадентен естетизам на спокојно метафизичко обликување на темата што се развива од некоја неочекувана ситуација и асоцијација. Тука има директно судбина, егзистенцијализам, а не метафизика заради метафизика.
Да. Малку предолг вовед, драг читателу, но суштински за најпосле да дојдеме и до свеќникот со дополу догорените свеќи на генијот од Јасна Полјана. Него јас го видов во неговата сега вила музеј во Москва на едно поетско патување низ Советскиот Сојуз како македонски претставник на југословенска поетска делегација. Негде во осумдесеттите години од минатиот век. Не се сеќавам на точната година и датум, бидејќи никогаш не сум водел дневник и немам чувство за хронологија, која во вкупниот збир на нештата ја сметам за неважна, неесенцијална. Изгледа дека сум надвор од линеарното по права линија картезијанско време на Западот и дека сум многу повеќе вглобен во кружното време на Истокот, особено на Индусите. Времето на вечното враќање во кое ништо не е изгубено и сè оживува и повторно пак се враќа на своето првобитно место. Времето што ги фасцинира од европските мислители Шопенхауер и Ниче, вглобувајќи го него и во својот метафизички концепт на промислување на светот. А тоа и таквото време кружи и во моите песни. Јас на тоа кружно индуистичко време во кое линеарната хронологија е безначајна се потсетив интуитивно и при мојата средба со големиот барокен свеќник на Толстој со дополу догорените свеќи во неговата вила музеј во Москва. Него интуитивно го доживеав како откровение во ведскиот концепт на вечното враќање веднаш при средбата со него, пред и да ми го објасни него како историја кустосот на вилата музеј. Оти додека тој ги водеше низ неа туристите лакоми како Јапонците сè да дознаат за само неколку минути, чкрапајќи со фотоапаратите (сум ги видел нив во Атина на Партеон и во „Лувр“), јас како Индус го втренчив погледот во големиот свеќник на средина од салонот на вилата на Толстој, во кој тој во обична селска рубашка доаѓал во Москва да се дружи, сега покрај јаснополјанските мужици и со интелектуалниот и уметнички крем на Русија во Москва.
Да. И додека другите туристи ја преоруваа со кустосот вилата музеј со книгите и ракописите на Толстој, јас стоев фасциниран и во некој вид мантра (индуистички тип молитва) како закопан пред свеќникот. Интуитивно го домислував во мислите мигот – милениуми на вечното враќање во кое дополу згаснатите свеќи на него според кармистичкиот закон на вечното враќање повторно ќе светнат. Да. И во мигот на таквата моја контемплација еве го кустосот, кој ја забележа мојата втренченост, и самиот сега изненаден од фактот што никој од туристите, освен јас не го забележал свеќникот во големиот салон на вилата. И тој конечно, ама не и бесконечно, ми ја објасни тајната со него. Имено, како што кажа, свеќникот тука со свеќите што гореле на него бил сведок на веселите ноќи во вилата на Толстој во кои тука се собирал московскиот интелектуален и уметнички крем. А зошто сега тој останал со дополу догорените свеќи на него? Затоа, вели кустосот, што се случил еден чуден настан. Една ноќ додека вриело од еминентни гости, во големиот салон на сега култната вила запеал баритонскиот глас на Шаљапин, кој исто така му бил пријател на Толстој. И тој глас бил толку длабок и силен, како катастрофа, што ги изгасил свеќите на свеќникот.
Тоа е приказната за големиот барокен свеќник и дополу згаснатите свеќи во московската вила на генијот од Јасна Полјана, кој толку многу силен впечаток ми остави.
Тој предизвика кај мене цела лавина асоцијации, кои како да ми го осветлуваа, дополнително од пламенот на сега веќе згаснатите свеќи, целиот Толстоев живот, но воопшто и животот на човекот, кој најпрвин блеска, а потоа по некој миг гасне на полпат. И чудно, тој свеќник со неговите згаснати свеќи ми ја разврза до бескрај имагинацијата во метафизичка перспектива, но не како што биле тоа шолјата чај и бисквитата кај Пруст, или сомотните копчиња на костимот на кловнот кај ликот од романот на Рудолф Каснер. Изворот на асоцијациите и имагинацијата и кај мене, како и кај Толстој и Достоевски, не беа декадентни, чисто естетски туку судбински егзистенцијални. Во него доминираше кружниот источен, ведски систем на времето како вечно враќање, за разлика од западниот картезијански на линеарното време, кое ни св. Августин не го поднесува, и кое има почеток и крај, раѓање и смрт, а потоа вечност спакувана во рај и пекол. И толку. За Русите тој тип време е сомнителен. Како што е тоа кај Толстој и Достоевски, временскиот концепт е источен во основа и веројатно се должи и на проткаеноста на руската со источната душа, амалгамот што и според Јунг, имено, ѝ недостига на картезијанската, тврдо логичка Европа. Да. Но одмотувајќи ги мислите во врска со свеќникот на Толстој во вилата во Москва, драг читателу, јас интуитивно сфатив, како да ме осветли некоја зен-молња на умот, или да речеме и пламенот на згаснатите свеќи на свеќникот во таа смисла, сфатив дека и македонската душа е колку европска, западна, исто толку и источна, ведска. Си помислив дека не бил случајно и Александар во Индија чиј кришна не е распнат на крст (без разлика што ние сме колективно распнати) и е опкружен со убави девојки што се радуваат и танцуваат околу него. Големата слика на кружното време на вечното раѓање, драг читателу, кое е цврсто втемелено и во македонската колективна психа дека по многуте голготи и распетија па ќе се врати обновен митот епоха на македонската слава и осветлено постоење под сонцето небеско без заканите што сега ги трпиме од Брисел и Вашингтон здружени со нивните балкански предатори Атина, Софија и Тирана. Мигот епоха во кој повторно свеќите на свеќникот на нашата колективна душа и судбина ќе горат и светлат докрај, не до половина како на свеќникот на Толстој, а потоа пак ќе се запалат и пак ќе светат во веќе, по толку долги историски страданија, убаво отворениот кармички круг на повторената македонска слава и космополитско семе што го посеаја Македонците во светот.
Да. Еве, на сè што ме поттикна во асоцијациите и размислите тој за некој обичен свеќник со дополу догорените свеќи на Толстој во неговата московска вила, денес музеј. А ме поттикна и на нешто друго, на нашата негрижа денес да ги чуваме мемориските свеќници, како што го прават тоа Русите со свеќникот на Толстој во Москва. Да, оти не свеќници, не свеќи, туку за кусо време сè распродадовме што е мемориски скапоцено. Оти се родија некои суштества зачнати не во Господ, туку во сатаната што го сторија тоа. Тие ги сотреа и свеќите и пламенот и свеќникот на нашето сончево колективно битие. Nocturno, de profundis, memento mori. Ете до тоа и до такви чудни мисли мôра, драг читателу, ме втурна свеќникот со дополу догорените свеќи на Толстој во неговата московска вила. И тоа се вика судбина.
И затоа и јас како Толстој, кој можеби ја претчувствуваше војната на Русија со НАТО во Украина, иако член на едно мало „смачкано племе“ (Конески) тргнувам во објаснување, егзистенцијално и метафизичко на нашата судбина не од шолја чај и бисквита, или од сомотни копчиња како фасцинација на декадентниот (благодарение и на западниот материјалистички колонијализам) западен ум и картезијанска душа, туку директно од болката и судбината, кои објаснуваат сè. Да. Оти, да го повторам Толстој, драг читателу, од почетокот на „Ана Каренина“, но сега во контекст на семејствата народи: „Сите среќни семејства (тие на западните колонијалистички нации м. з.) се слични едно на друго, а сите несреќни (како Македонија и Палестина м. з.) се несреќни секое на свој начин“. Тие не поаѓаат во промислување на судбината и егзистенцијата од шолја утрински чај со бисквита и сомотни колачиња, туку од сопствената длабока рана. И тоа е битната разлика помеѓу филозофијата на метафизика заради метафизика, која не ја интересира Голгота и крстот на Распетието како егзистенцијална судбина. Тоа е тоа. До следната наша средба, драг читателу, во која може ќе зборуваме пак, којзнае по кој пат, за македонските историски и онтолошки рани, кои како што гледаме и една моќна Русија ги почувствувала, а Македонија со столетија живее со нив, сè најубаво. Господ има план за Македонија и Македонците, макар и со (како што стојат работите најверојатно) со Армагедон (читај го ако сакаш и како Армакедон, не е случајно) последната битка на Доброто со Злото, Светлината со Темнината, на Господ со сатаната. А Македонците посебно од апостол Павле наваму се на страната на Господ и Светлината. Познато му е на Западот кој ја фати патеката на сатаната.
