Сум пишувала за ова, и обично во овој период од годината, кога како ехо од сите страни допираат честитки и желби за среќна, успешна и мирна година. Ако и малку се сеќавате на тие колумни, ќе знаете дека тоа сум го нарекувала дури и „терор на среќата“ – како да по нечија диригентска палка, и со отчукувањето на последните секунди од календарската година, ќе се откриеме полни со позитивни чувства, преродени во добрина и човечност. Не сум верник, но Новата година ја славиме меѓу двете божиќни прослави (по двата календара) кога станува збор за христијанскиот свет, но традицијата е моќна работа, па одново и одново дозволуваме да нè маѓепса нежниот сјај на лампионите и светилките. Како да си даваме „тајмаут“ од секојдневните грижи, па си велиме: еднаш е Нова година, ајде да ја прославиме без многу мудрување, па да се најадеме и напиеме, како да е крајот на светот! На тој начин и се ослободуваме од „грижата на совеста“ дека не сме ништо поарни од оние што додека го слават раѓањето на Исус мижат пред ужасите и детските тела во Газа.
Простете, веројатно треба да ми се залепи етикетата „внимание, вознемирувачка содржина“, но не можам да зборувам на оваа тема без да ме пече и корне елементарната болка за загубеното чедо на секоја палестинска мајка. А зошто тогаш воопшто и решив да пишувам на оваа тема? Можев и да паузирам, да молчам од (лажна) пристојност. Но, не! Сега, додека добар дел од нас ужива во топлиот дом (иако новата сметка за струја и парно греење веќе се подготвува) и полната трпеза (што е релативен поим во „едно општество за сите“ во кое 30 отсто од луѓето живеат во тешка сиромаштија), најмалку што можеме да си прошепотиме се зборовите на сочувство, па и на себична благодарност што нашите деца не гинат под огнот на најсовременото американско оружје. Но, веќе утре реалноста ќе ни врзе шлаканица, ќе се разбудиме во свет што се вратил во варварство додека глуми вештачка интелигенција и напредок.
Сепак, темата за среќата и човековото право да ја избира и остварува на начин што нему му се чини најсоодветен е приказна за борбата за човековата слобода. Во текот на целата историја. Можеби е поразумно, па и пооптимистично, ако прашањето на правото на среќа го разгледаме низ таа историска призма. Таа ќе ни покаже дека денешните генерации имаат неспоредливо подобар квалитет на живот од која било генерација во минатото, од древните времиња до несреќите на 20 век. Човекот се надминува себеси во однос на технолошкиот развој, олеснување на пристапот до разни услуги и задоволување потреби, и тоа не е за потценување. Доволно е да го погледнете кинеското чудо на елиминација на сиромаштијата, создавање најголема средна класа во светот, но и најголем оптимизам за иднината кај младите генерации. Сето тоа е за почит, дури и ако живееме во сенката на нуклеарен холокауст или војни како таа во Украина, Сирија, Палестина.
Но, денес ме интересира една друга димензија на среќата – онаа личната. Дали ја препознаваме? Дали ја цениме? Дали е тоа некаква достижна цел, која кога еднаш ќе ја „освоиш“, засекогаш ја поседуваш? Впрочем, може ли да се биде среќен, вистински и длабоко лично исполнет, ако околу тебе шетаат луѓе со страв во очите и душите, со празни џебови, со дечиња на кои не можат ни чоколадо да им купат, а не пак богато пакетче од Дедо Мраз? Како што пишуваше Жан Жак Русо: човекот се раѓа слободен, а секаде е во окови! Оковите денес се невидливи, понекогаш дури и изгледаат пожелно. Наместо човечка еманципација, ослободување од отуѓеноста (алиенацијата) на човек од човек, ние им робуваме на мобилните телефони, кои ни се сраснале со дланките, со потребата од материјални добра, брендови, викендички, џипови (се разбира оние што можат или знаат како да стигнат до нив, возат џипови со цена колку што е нечиј скромен дом). Бегството од грдата стварност доведе до ескапизам, затворање во сопствениот меур на самотија или виртуелно „дружење“, неретко проследено со алкохол и дрога.
Наречете ме старомодна, ама мене ништо од тоа не ми личи на среќа. Или можеби поимот на среќа е веќе трансформиран во нешто што е на продажба или што вештачки може да се имплантира. Помладите ми кажуваат за информатичката технологија, која мислевме дека ја има само во филмовите од жанрот на научната фантастика: ставаш на глава апарат, избираш програма, и веќе си убав/а, умен/умна, суперхерој/хероина итн. Одбираш животна ролја каква што во стварноста не можеш да ја имаш. И така, она нереалното ти станува достапно, а стварноста, која треба да е таква што на секое човечко суштество треба да му даде еднакви шанси за трагање по личната среќа и целосно остварување на способностите и талентите, е таква што тоа го прави невозможно. Со други зборови, информатичките корпорации ни го диригираат животот во насока на лажна среќа, која доведува до пасивност и лажно самозадоволство (без мака, без труд), со цел оние моќните на раат да го управуваат светот – дури и ако тоа води до исчезнување на животот на планетата.
Правото да се трага по среќа (right to pursue happiness) е вградено во декларацијата на независноста на САД (од страна на Томас Џеферсон, таткото на американскиот устав), но потеклото на овој концепт е во делата на Џон Лок. Потрагата по среќата, според него, е основата на индивидуалната слобода, бидејќи таа се оличува во способноста самостојно да се носат одлуки кои се во наш траен интерес. Луѓето се разликуваат, па така и нивната претстава за она што ги прави среќни. Лок не ги меша задоволството и уживањето со среќата, но верува дека е тоа индивидуална состојба. Државата/власта само ги гарантира основните параметри, треба да создаде еднакви можности, но не ја гарантира среќата. Бидејќи таа на крајот зависи од свеста, совеста, амбицијата, посветеноста на поединецот. Но, што е со општеството, она за кое Русо утврди дека е создадено од невидливи окови, забрани, директиви? И каква е таа индивидуална слобода и среќа ако им го препуштиме формирањето на власта на неодговорни луѓе водени од себичниот интерес, а не од општото/колективното добро? Затоа, јас верувам дека помеѓу чувството на лична среќа (и слобода) и колективното добро постои меѓузависност. Ние, како човечки суштества, сме упатени едни на други.
Еве ви обичен пример: кога најмногу ни недостасуваат саканите (кои не се со нас)? Тогаш кога ќе ни се случи нешто убаво и кога сфаќаме дека немаме со кого да ја споделиме таа среќа. Потрагата по среќа што се шири и пренесува во концентрични кругови, која заплиснува и облагородува, тоа е она што најмногу ни недостасува. Себичната среќа е патетична; таа е сирак, бидејќи не се мултиплицира, не поттикнува, не измамува насмевки и споделување како што би требало. Точно е, државната моќ и грижа (како и секоја друга, па и родителската, ако сакате) мора да има граници; таа не смее да стане деспотска и да ни наметнува униформност во животната потрага и остварувањето на себеси. Иако е ова повеќе пуста желба отколку стварност во живот детерминиран со информатички алгоритми што почнуваат да нè „познаваат“ подобро од што се познаваме самите себе. (Прочитајте ја новата книга на Варуфакис за технофеудализмот.) Но, другата крајност е бришењето на значењето на колективот, на заедницата, чувството на емпатија, солидарност, желба да се помогне кога треба, но и несебично радување на туѓата среќа. Кога ќе го дресирате човекот (од мали нозе) да се грижи само за својот интерес и за она што го прави среќен, тогаш сте поставиле темели на социјален дарвинизам, без оглед дали ќе го наречете „отворено општество“, „либерална демократија“ или „европеизација“.
Што да ви посакам на крајот, драги читатели? Потрудете се да останете живи и здрави во земја во која здравството е „жива болест“; воспитувајте ги и негувајте ги децата колку што знаете подобро, иако живееме во земја во која образованието е импровизација, а најнеспособните се на врвот на образовните естаблишменти; сакајте ја природата, макар и таа во вашето мало дворче или балкон, таа ни возвраќа без многу условувања; погледнете ги соседите, поздравете ги, израдувајте се и на туѓата среќа – таа облагородува и мотивира. И мобилниот телефон користете го почесто за да си ги чуете и видите саканите што се милји далеку од нас. Не заборавајте ги оние што страдаат – ако го сторите тоа, значи дека сте го изгубиле највредниот дар во човековата природа. Милосрдие – да, но нам ни треба многу повеќе од тоа за пристоен живот. И најмногу од сè, сите нам ни посакувам кураж да свртиме нов лист во 2024 година. Оваа страница на која сега живееме е валкана, крвава, мачна и недостојна. И колективниот успех носи ако не среќа, тогаш барем предуслови за среќа. Потрагата по среќа, лична и заедничка, е опасен, субверзивен и револуционерен чин. Нивните трошки нè понижуваат и смируваат, но ние сакаме и имаме право на многу повеќе од тоа. Првиот чекор е отсрамување на угнетувачите и „усреќувачите“ со камшик, потоа ќе биде полесно да си ја најдеме заедничката среќа.
