„И цивилизациите умираат, зарем не“ Пол Валери
Приказната со Исус, Новиот Адам, слезен на земјата меѓу луѓето како богочовек е јасна: обожествување на човекот прогонет од прегратката на Создателот и простување на прагревот со проклетото јаболко, прекрасниот изговор на теолозите за да бидат спокојни во догмата. Услов за тоа била неговата саможртва за тоа на крстот, искупувајќи ја со тоа, иако најневин во космосот, човековата болна егзистенција од гревот, сѐ со цел да го врати него повторно на патеката кон вечноста, а со однапред и од Отецот планираниот проект да се укине смртта. Како? Со победа со смрт на смртта, за земниот човек, и покрај примерот на Исус, до денес несфатливо нешто. Нешто што ѝ бега на катадневната по падот наследена логика дека тоа е химера, фатаморгана. Ништо друго. Човекот по изгонот од рајот не може да се ослободи од својот сомнеж за кој е архипример апостол Тома, кој како услов да поверува во Христовото воскресение побарал, за да се увери, да бркне во неговите рани. Модерниот експериментален човек, пред сѐ на западната томинска цивилизација, и денес по два милениуми и кусур вознесувањето по Голгота на Исус на небото го бара тоа за да поверува. Да, ама нема вечно Исус да ја чува отворена својата рана, драг читателу, за да чука од врата на врата во западната сомнежлива томинска цивилизација и да вели „еве сум, бркнете и ќе поверувате“. А тоа боли, оти како што се гледа и од Светото писмо и Исус, иако божји син, за да ја изврши својата преображенска мисија како втор, Нов Адам мора на земјата да ја страда егзистенцијалната болка како Адам создаден од атомите на правта.
Така. Исус, Божјиот син, заедно и со апостолите, фактички и од директно божја перспектива со грешката на Отецот ја отвора големата слика на човековата егзистенција по прогонот, полна со болки и траума, толку силна што го надминува прагот на Фројдовата невроза, неговиот златен клуч за абракадабра-решавање на човековиот неспокој што има подлабоки корени, кои, како што веќе видовме поубаво и од Фројд и Јунг, ги разбрал и насликал без филозофска небулоза Микеланџело во Сикстина. А тоа значи, од своја страна, дека уметноста е многу поинтелигентна и многу подлабоко онтолошки шифрирана од психоанализата. Па така, тоа е случајот, драг читателу, и со воскресението, епицентралната точка во која се решава проблемот со смртта. А видовме, тоа решение е со победа со смрт на смртта, на нејзино уништување со нејзиното оружје. Да. Но тоа, драг читателу, „еднодимензионалниот човек“ (Маркузе) на западната обезбожена и профитабилна цивилизација не го сфаќа, ниту ќе го сфати бидејќи не ја сфати пораката на Радосната новозаветна вест што му беше впрочем и испратена за преобразба од Македонија со апостол Павле. Сеедно, главно е дека Исусовата формула „победа со смрт на смртта“ остана неразбрана. Се разбира, пак, тоа е и сфатливо ако знаеме дека западниот профитабилен човек homo faber денес е човек на капиталот, и него ништо друго не го интересира. За него, сѐ додека не го навтаса смртта на која никогаш не мислел, само профитот и капиталот се вечност. Арно ама црниот ангел на смртта, еве го, чука и на неговата врата, и тој мора да се прости од целото свое безвредно богатство само и само затоа што немал сознание, не мислел на смртта и не се сензибилизирал со неа. Затоа што тој, всушност, зјапајќи како полуидиот во своите велелепни катедрали, ништо не разбрал за смртта, најважниот елемент во Менделеевата таблица на елементите, во кои најважен е елементот на животот во неразлачна синтеза со елементот на смртта. Животот како смрт и смртта како живот.
Сеедно, обезбожениот човек на обезбожениот рационализам на таа цивилизација под слоганот просветителство треба да знае дека во него секнал инстинктот за божественото, кое во својот егзистенцијален и мистичен концепт покрај животот ја вклопува како рамноправен елемент и смртта. И смртта како живот во земната егзистенција. Нешто, по аналогија и таа и тој како неразделна целина, андрогин, слично на прасликата на андрогинското, големото Едно, на мажот и жената. Сеедно. Според нас, драг читателу, на таа линија на проблемот станува збор за андрогинот Бог и Човекот во Едно, откровенската слика што ја обелодени Исус по слегувањето од небото на земјата. И тој андрогин е најважната праслика, прафеномен на нашата егзистенција. Разбивањето на неговата целина со нашиот сомнеж во неа е трагедија на човекот, трагедија на неговата земна егзистенција. Обожествувањето на човекот како богочовек, Новиот Адам, беше проектот што требаше да го оствари Исус, а за да го оствари него, плус за тоа требаше да го оствари и проектот за победа на смртта со самата неа, како што стои тоа во Новиот завет. Затоа, имено, тој знаеше дека и покрај претскажаните невидени страдања низ кои требаше да помине, со финалното распнувањето на крст, треба да ја испие досудената чаша. И така и се случи најневиниот од сите во вселената да ја испие неа, со што и понуди ослободување со простување на човекот од гревот иако немаше a priori негативен став кон него. Тој знаеше дека Отецот може го создал човекот од неотпорен, кршлив материјал, од прав, испраќајќи го потоа по кобниот престап со јаболкото и змијата и доделената смрт за тоа пак во прав. Оти, ми иде сега во мислите една асоцијација дека наместо од прав (глина), можел него да го создаде и од дијаманти кои го симболизираат Буда. Но било како било, Исус, најдрагоцениот крак од Светото Тројство влезе во адот, земната егзистенција, да го извлече оттаму на осветлена висорамнина грешниот човек и да му ја соопшти радосната вест, истовремено обелоденувајќи му ја нему и новозаведената институција на Отецот: проштевањето. А тоа негово проштевање за првиот грев, како да значело и за него катарза, затоа што знаел дека преку Синот сега и нему човекот му проштева за непромислената сурова казна.
Така. Дотука сѐ е во ред, драг читателу. Искокнувавме надвор од догматското толкување на библиската приказна, а сѐ со цел интуитивно да осветлиме, според нас, некои места од приказната што ги скрива како недоречени догмата. Да. И останува уште одгатнувањето на есенцијалната шифра на Исус, а тоа е неговата улога меѓу луѓето да ја објасни смртта, покрај другото, и со она што се случило со него по три дни поминати во гробницата како важна суштина на животот. Тој го потсети со неговото слегување наземи човекот за неговата храброст да се соочи со смртта и темната ноќ веднаш по изгонот од рајот, прифаќајќи ја неа храбро и трансцендирајќи ја како некој нов жив живот во животот, како негова сијамска близначка, како егзистенцијален андрогин. Како целина на постоењето, сѐ до распадот на тој андрогин со конечниот исход, најголемиот пронајдок на Исус, или шифра, на победа на смртта со смрт и објава на воскресението во кое не верува западниот рационалистички човек на профитот, сметајќи го тоа за измислено чудо. Ама Емили Дикинсон вели дека науката нема што да бара тука, а Спиноза дека чудото е возможно затоа што покрај постојните закони на природата, Бог кај себе има и други закони, кои сѐ уште не му ги обелоденил на човекот или ќе му ги обелодени кога ќе дојде време за тоа.
Победата над смртта е фасцинантниот чин присутен не само во христијанството туку во сите религии на цивилизациите што постоеле, почнувајќи од Алтамира во праисторијата, па до денес.
И сето тоа е во ред, драг читателу, но додека кај сите други религии и митови тоа било само сон, илузија, фантазмагорична желба на битието, само Исус успеал реално да го оствари тој чин со име воскресение во кој се сомнева човекот на рационалистичкиот профитабилен Запад, иако тоа чудо над чудата го виделе во живо блиските ученици и соработници на Исус апостолите, кои за да дадат потврда за него ги положиле на маченичка смрт и своите животи. Од нив, само најмладиот апостол Јован умрел со природна смрт на Патмос, веројатно според божјиот план таму да ја напише последната од 77-те библиски книги: Апокалипсата или Откровението, како што исто така се вика. Исус не е само небесна, спиритуална, туку и земна егзистенцијална личност, смеса од земното и небесното. Смеса од земна болка и небесна радост, од смрт и живот во неговата земна егзистенција до неговото воскресение кое му го ветил на веќе ослободениот и слободен во Бог човек. Смртта како живот во животот, како што ја обелоденува неа Исус, она што на друг начин психоанализата го дефинира со поимите сублимација и трансцеденција. Овој вториот е посуштествен и значи премин или преобразба на нештата со негативен во позитивен квалитет, на темнината во светлина и, аналогно на тоа и на, со примерот на Исус, на смртта во живот. Човекот го прави тоа со неговата филозофија на егзистенцијален витализам со шифрите на орото, песната и свадбата. Пред сѐ.
Така, дотука. Но сега не значи, драг читателу, по овие пловења низ спиритуалните религиски лавиринти за доловување на нејзината мистична суштина дека кажавме сѐ што има на темата смрт. А секако дека и Хегел не ја предвиде (можеби тука со една крупна метафора поблиску до тоа е Хераклит) дијалектиката на смртта не како статичен метафизички, туку како егзистенцијален феномен што живее не само паралелно, осамено, покрај животот, туку е вглобен во самиот него. Земниот живот на богообразното создание по неговиот изгон од рајот едноставно е незамислив без смртта за која мислиме дека е исклучиво деструктивен нагон на онаа deus ex machina во античките трагедии. На самиот Бог, нешто што е забрането да се мисли и промислува критички во догмата на теологијата. Смртта го осмислува животот во земната егзистенција, а животот смртта. Тоа е нивната суштинска и дијалектичка врска, иако не можеме да зборуваме исклучиво само за нејзиниот деструктивен нагон одделен од човекот, оти имено тој е во него. Оти веќе рековме дека тој покрај битие на еросот е и танатосно битие, битие на смртта. Како што мисли и Хајдегер.
Досега главно се занимававме, макар и од пренагласен „религиозен“ аспект, рефлектиран на човекот како индивидуално битие, но сега, драг читателу, ќе се обидеме да ја проектираме смртта низ танатосната слика на општиот колективен човек. Или на човекот-човештво, како што го вика него Шлаермахер. Ќе стане збор за смртта како општ хаос во одделни историски мигови кога таа става во гроб цели колективи, народи и цивилизации. Смртта што сега, парадоксално, агресивниот танатосен човек ја употребува за уништување на другиот поради омраза или за своја материјална добробит, одземајќи му ја земјата и пљачкајќи го неговиот имот. Така сега дојдовме до крикот на Пол Валери (кој го зедовме и како мото за овој есеј: „И цивилизациите умираат, зарем не?“. Тука негде, пак, во него, како што знаеш, драг читателу, може да се вглоби и обидот да ѝ се нанесе смрт и на македонската цивилизација, проектот што уште трае со разграбување и присвојување и со меѓународен насилнички декрет на нејзината културно-цивилизациска меморија, нешто што се именува како идентитетска смрт, најстрашната од сите возможни видови смрт за еден колектив и индивидуа, што му припаѓа нему.
Така. Па, сепак, важно е да кажеме дека сфаќањето за и односот кон смртта се различни од епоха до епоха, од цивилизација до цивилизација. Таков е примерот на глобално ниво и со различното сфаќање на неа во западната од една и во источната цивилизација на мистична Азија од друга страна. Во Азија во доминантниот будизам во неа, но и во кинеското Тао и индуистичкиот религиозен код со филозофијата на кармизмот, смртта се доживува спонтано како нешто апсолутно природно, нераскинливо од животот. Особено е карактеристично тоа за будизмот во кој животот е претставен во метафората на свеќата, која во една тивка религиозна екстаза, како што е тоа тихувањето кај просветлените христијански монаси, треба спокојно да се угаси, да се ослободи човекот на тој начин од егзистенцијалната болка и да замине во нирвана, во блажено непостоење, растворен во сеопштата енергија на космосот. Тоа е конечно ослободување од неврозата, како што би рекол Фројд, од смртта толку многу карактеристична и драматична за западниот за разлика од источниот човек.
А тоа е затоа што западниот човек, особено по Колумбо, експресно го напушти Бог и од, колку толку (сме го објаснувале тоа, драг читателу), неговото претставување како homo misticus брзо се преобрази во homo faber, човек на профитот и капиталот, заљубен во неговото Златно теле. И покрај христијанството номинално усвоено од него, но без длабинска онтолошка основа, и покрај велелепните катедрали, неговиот општ, збирен човек на капиталот („еднодимензионалниот човек“ на Маркузе) е со векови, од темпларите и крстоносците во средниот, сѐ до капиталистите и фашистите што ги заменија конквистадорите во модерната епоха, безбожен. А во загубата на Бог и божественото, распаднато со католичката индулгенција, тој обезбожен човек воленс/ноленс неосетно падна во траума, во невроза што ја лекува со седативи и другите чуда на фармацијата и нејзината добро позната мафија. И тоа е обезбожениот продукт на западната цивилизација, симболизиран и во старогерманската легенда (како однапред пророштво) во Фауст како нејзин архетип, тој кој му ја продава душата на Мефистофел (ѓаволот), во првата средновековна варијанта за наука и за сензуалност, еротска компензација со убавата Маргарита, а во втората само за гол капитал, за безбожен материјален профит. За ништо друго. Ерос и танатос. Живот и смрт. Збита ткаенка од преѓата на животот и смртта во едно. Андрогин кој не само во христијанството туку во сите други религии и митови, степен во просторот на човековата насушна егзистенција можеме да го означиме со зборот Постоење. Она што е и поезијата според Марина Цветаева. Постоење, бездната во која е фрлен човекот по изгонот од рајот.
Но се враќаме сега in medias res на проблeмот на цивилизациите со смртта. Во крупен план тука станува збор за древните цивилизации на магиските култури и по нив, во средниот век, на модерната култура и цивилизација, западната пред сѐ како архетип на капиталот и обезбожениот човек. За него, како што вели и Сартр, смртта е распаѓање, небитие и ништо друго, за разлика од Хајдегер според кого човекот е „битие за смрт“, но сепак, според него, смрт што го осмислува животот, како што е тоа случајот со една стара цивилизација за која потаму ќе кажеме некој збор.
ЕФТИМ КЛЕТНИКОВ
(продолжува)
