Во севкупната човекова историја најголема борба претставувале преживувањето и справувањето со болестите. Во тој контекст, да потсетам дека болестите најчесто се резултат од интеракција на генетските карактеристики кај една личност, но и влијанието на разни околински фактори. Гените дејствуваат како доминантни (кога секој што поседува болен ген задолжително манифестира болест) или рецесивно (кога се неопходни болни гени наследени од двата родитела за да се манифестира болест кај детето). Од друга страна, околинските влијанија се исто така многу битни, па така, деновиве сме исправени пред големото аерозагадување, кое силно му се заканува на здравјето.
Со откритието на целиот хуман геном, се покажа дека најголемиот број болести имаат наследна компонента или се генетски условени, но сѐ уште не се познати сите генски места одговорни за настанување на болестите. Така, генетиката станува моќна научна дисциплина, не само за откривање на болните места во геномот туку и за помош во лекувањето.
Терапијата со човечки гени има цел да го измени или да го манипулира манифестирањето на болниот ген или да ги промени биолошките својства на живите клетки. Генската терапија во современата медицина се користи за лекување разни болести, вклучувајќи и одредени видови рак, генетски нарушувања како цистична фиброза и хемофилија и наследни болести на мрежницата што може да доведат до слепило. Таа има цел да ги поправи или да ги замени неисправните гени за да ги подобри здравствените резултати.
Со тоа, генската терапија претставува техника што ги модифицира гените на една личност со цел излекување или лекување на болеста.
Генските терапии можат да функционираат преку неколку механизми:
1. замена на генот што предизвикува болест со здрава копија на генот;
2. деактивирање ген што предизвикува болест, а кој не функционира правилно;
3. воведување нов или модифициран ген во телото за да помогне во лекувањето на болеста.
Така, сите производи на генска терапија во современата медицина интензивно се проучуваат за лекување многу болести, вклучувајќи рак, генетски болести, но и некои заразни болести.
Постојат различни видови производи за генска терапија, вклучувајќи:
Плазмидна ДНК: Кружните молекули на ДНК можат да бидат така генетски конструирани за да носат терапевтски гени во човечките клетки.
Вирусни вектори: Вирусите имаат природна способност да доставуваат генетски материјал во клетките и затоа некои производи од генска терапија се добиени токму од вируси. Штом вирусите ќе бидат модифицирани за да се отстрани нивната способност да предизвикуваат заразни болести, овие модифицирани вируси може да се користат како вектори за носење терапевтски гени во човечките клетки.
Бактериски вектори: Бактериите исто така може да се модифицираат за да се спречат да предизвикаат заразна болест, а потоа да се користат како вектори за носење терапевтски гени во човечките ткива.
Технологија за уредување човечки гени: Целите на генското уредување се да се нарушат штетните гени или да се поправат мутираните гени.
Производи за клеточна генска терапија добиени од пациентот: Клетките се отстранети од пациентот, генетски модифицирани (често со користење вирусен вектор) и потоа се враќаат на пациентот.
Генерално, постојат два главни типа генска терапија: ex vivo генска терапија, каде што клетките се модифицираат надвор од телото и потоа се доставуваат назад до пациентот, и in vivo генска терапија, каде што генетската модификација на клетката се одвива внатре во телото на болниот.
Производите на генска терапија се биолошки производи регулирани од Центарот за биолошка евалуација и истражување (CBER) на Американската администрација за храна и лекови (FDA).
За да се прават клинички студии кај луѓе, неопходно е поднесување истражувачка апликација за нов лек (IND) пред да се започне студијата. Продажбата на производ за генска терапија бара поднесување и одобрување апликација за лиценца за биологија (BLA).
Револуцијата во генетската медицина брзо напредува, со генски или клеточни терапии. Досега се одобрени 37 од FDA и повеќе од 2.000 клинички испитувања што се во тек, вклучувајќи и терапии за замена на гени, терапии со антисенс олигонуклеотид (ASO) и редовно групирани кратки палиндромски повторувачки терапии (CRISPR). Иако овие третмани дадоа трансформативни резултати за многу пациенти, исто така е јасно дека може да се појават неочекувани, нови и тешки несакани настани или дури смрт, така што многу клинички испитувања се прекинати во различни фази на развој.
Невролошките заболувања, почнувајќи од доенчиња кога е почетокот на невромускулна болест, па сѐ до дегенеративни состојби кај возрасните, беа главен фокус за развој на генетска терапија и клинички испитувања. Во споредба со новите терапии со лекови (мали молекули), за кои видовите ризик се подобро разбрани, најсовремената природа на генетските терапии значи дека целото поле открива болести и елементи на несакани настани што претходно не биле познати. Понатаму, бидејќи генетските терапии често се испитуваат кај мал број пациенти, несаканите настани на ниски или дури средни фреквенции може да не се откријат додека не се лекуваат повеќе пациенти.
Генетските терапии сѐ уште се во раните фази на истражување, развој и клинички испитувања, но истражувачите веќе знаат многу за тоа како тие можат да функционираат како третман. На пример, ако учествувате во клиничко испитување или примате генетска терапија во иднина, третманот може да се обезбеди на еден од двата начина. Вашите клетки може директно да се модифицираат внатре во вашето тело или вашите клетки може да се соберат и да се изменат надвор од вашето тело, а потоа да се вратат кај вас. Методот може да зависи од вашата состојба и од тоа кој орган или типови клетки во вашето тело треба да се третираат. Денес генска терапија се применува кај следните состојби:
Крв и имунолошки состојби – Ако имате болест на крвта или имунолошка состојба, лекарот може да земе крв од вашите вени или коскена срцевина од коската на колкот за да биде модифицирана во лабораторија со генетска терапија. Крвта и коскената срцевина содржат хематопоетски матични клетки, кои произведуваат други клучни клетки што ги сочинуваат крвта и имунолошкиот систем. Во лабораторија, научниците може да користат или трансфер на ген или уредување геном за да го променат примерокот од матични клетки што ги давате. Модифицираните клетки се враќаат во вашето тело преку интравенска линија во еден од вашите крвни садови. Оваа постапка се нарекува терапија базирана на клетки или трансплантација на крв и коскена срцевина. Променетите хематопоетски матични клетки ќе произведат здрава крв или имунолошки клетки. Генетските терапии за српеста анемија се примери за тоа како се развива овој пристап. Во моментов, трансплантација на крв и коскена срцевина на матични клетки од роднина или неповрзан добро совпаднат дарител може да излекува српеста анемија, но многу пациенти немаат достапен добро усогласен дарител. Генетските терапии што ги модифицираат сопствените хематопоетски матични клетки на една личност може да обезбедат лек за луѓе што немаат добро усогласен донатор. Модифицираните хематопоетски матични клетки може да се инјектираат во крвта, а потоа клетките патуваат во крвотокот до празнините на сржта во коските. Откако ќе влезат во коскената срцевина, клетките можат да произведат здрави црвени крвни зрнца што не српуваат.
Третмани за органи или ткива – Понекогаш, потребни се генетски терапии за промена на клетките што не можат лесно да се отстранат од пациентот за лекување во лабораторија. Истражувачите сè уште работат на начини да ја испорачаат генетската терапија за овие состојби. Методите што се проучуваат вклучуваат интравенска инфузија во крвотокот, инјектирање директно во орган и други начини за директно доставување на терапијата во погодените ткива. Една болест што може да се третира на овој начин е хемофилија Б. Хемофилијата е предизвикана од неисправен ген што го спречува производството на протеин неопходен за згрутчување на крвта по повреда. Генетската терапија што се развива за хемофилија Б вклучува инфузија на вектор што го носи генот на нормалниот фактор на коагулација во крвотокот. Векторот потоа допира до клетките на црниот дроб за да го произведе факторот на коагулација потребен за подобро здравје.
Во тој контекст, секоја генска терапија има придобивки, но и ризици.
Придобивки: Генетските терапии може да се користат за спречување и лекување одредени наследни нарушувања, како што се цистична фиброза, недостиг од алфа-1 антитрипсин, хемофилија, бета таласемија и српеста анемија. Тие, исто така, може да се користат за лекување рак или инфекции, вклучувајќи и ХИВ. Генетските терапии што моментално се одобрени од FDA се достапни за луѓе што имаат Leber вродена амауроза, ретка наследна состојба што доведува до слепило. Терапија со Т-клеточни врски одобрена од FDA за луѓе што имаат рак на крвта, како што е акутна лимфобластична леукемија (ALL) и дифузен голем Б-клеточен лимфом.
Ризици: Генетските терапии ветуваат дека ќе лекуваат многу болести, но сепак тие се нови пристапи за лекување и може да имаат ризици. Потенцијалните ризици може да вклучуваат развивање одредени видови рак, алергиски реакции или оштетување на органите или ткивата доколку е вклучена инјекција.
Неодамнешниот напредок ги направи генетските терапии многу побезбедни. Подобрата безбедност резултираше со тоа што FDA одобри некои терапии за пренос на гени за клиничка употреба во САД. Имаше неколку клинички студии за уредување на геномот, но пристапот е многу понов од трансферот на гените. Истражувачите сè уште ги проучуваат ризиците.
Националниот институт за здравје, кој го вклучува NHLBI, не врши или не финансира студии за уредување на геномот насочено кон сперма, јајце-клетки или ембриони кај луѓето. Овие промени ќе се пренесат на децата на пациентот и може да имаат неочекувани ефекти.
Според тоа, генската терапија привлекува големо внимание во современата медицина, но пред да се примени, неопходно е да се проценат не само придобивките туку и ризиците од нејзината примена.
И да не заборавиме, генската терапија засега е многу скапа. Големо прашање што го поставува етиката е: дали толку средства треба да се трошат за лекување болни луѓе или, пак, е подобро и поетично тие средства да се даваат за преживување и солиден опстанок на деца родени во сиромаштија, каде што храната и лебот се доволни за опстанок?
