Еден од историските настани што ја обединува Шпанија со Северна Македонија е сефардското наследство. Протерувањето на Евреите од Пиринејскиот Полуостров на крајот на 15 век предизвика илјадници сефарди (од Сефарад, односно од Шпанија на хебрејски) да најдат засолниште на Балканот, тогаш под Отоманската Империја. Градовите Скопје, Монастир (денес Битола) и Штип, каде што веќе живееле романите и ашкеназите Евреи, ги пречекале своите браќа по вера, кои со себе ги донеле својот јазик (ладино или јудео-шпански), нивните обичаи, нивната музика и нивната гастрономија. Како што поминувале вековите, сефардската култура станала мнозинство.
Последователните генерации сефардски Евреи гордо го чуваа споменот на земјата на своите предци, дозволувајќи му на тоа наследство да опстои на балканските земји. Оваа приказна е документирана во величествениот Меморијален музеј на холокаустот во Скопје, кој ја раскажува и трагичната приказна за речиси истребувањето на македонските Евреи за време на Втората светска војна. Иако 7.148 од речиси 8.000 сефардски Евреи што во 1943 година живееја на територијата на сегашна Северна Македонија беа убиени во концентрациониот логор Треблинка, македонската еврејска заедница успеа да се обнови, а денес околу 200 члена на заедницата продолжуваат активно да придонесуваат за енергичното општество во земјата, задржувајќи го својот дефинирачки идентитет.
Во мојата земја, споменот на нашите браќа Евреи отсекогаш бил присутен и во моментов се тврди како една од суштинските компоненти на нашиот историски идентитет (нешто слично на она што се случи со протерувањето на Мавританците во тие векови на нетрпеливост низ кои поминавме). Еден од најзначајните акти на историска правда во последниве години беше законот со кој во 2015 година им се дозволи на сефардите да добијат шпанско државјанство. Објаснувањето на овој закон е особено прикладно кога се вели дека оваа мерка „има цел да биде точка на средба меѓу денешните Шпанци и потомците на оние што биле неправедно протерани од 1492 година наваму, и е оправдана со заедничката решеност да изградиме заедно, наспроти нетолеранцијата на времињата, нов простор за соживот и хармонија, кој засекогаш повторно ќе ги отвори вратите на нивната поранешна земја за заедниците протерани од Шпанија“.
Гордост и правда е што македонските Евреи од сефардско потекло можеа да добијат шпанско државјанство благодарение на овој закон. Дополнително, за приближување на соработката со еврејската заедница, а особено со наследните сефарди од 2006 постои центарот „Сефарад-Израел“, кој со години соработува со македонската еврејска заедница.
Неколку недели по моето доаѓање во Скопје како шпански амбасадор, имав можност да го посетам Меморијалниот музеј на холокаустот. Бев импресиониран од приказната за издржливоста што ја раскажува и обземен од ужасот на холокаустот во Треблинка. Исто така, се сретнав со претседателот на еврејската заедница и со членовите од управниот одбор за да ја пренесам посветеноста на Шпанија да продолжи да воспоставува врски на соработка, како и да го негува наследството на сефардите како дел од заедничкото наследство што мораме да го зачуваме и заштитиме.
Неодамна во раце ми падна книгата со наслов „Искри на македонските сефарди“ напишана од Жамила Колономос и Јасминка Намичева. Книгата е објавена во 2005 година и претставува мало богатство на сефардскиот отпечаток на македонската култура. Напишан во тријазично издание (јудео-шпански, македонски и англиски), тоа е порта кон историјата на македонските Евреи преку нивните традиции, нивниот јазик и, особено, нивните кулинарски рецепти. Всушност, во октомври минатата година музејот ја претстави изложбата „Мириса на пандишпан“, односно „леб од Шпанија“, која послужи за презентирање на дел од сефардските гастрономски рецепти, кои и денес се дел од трпезата на македонските Евреи. Во Шпанија и во Северна Македонија, седнувањето на ручек не е само потреба за јадење туку и можност за славење со семејството и со заедницата, искуство за споделување и збогатување.
Исто така, ми беше многу трогателно да ги читам јудео-шпанските поговорки на македонските Евреи. Оваа секуларна мудрост е исто така дел од културата на предците на мојата земја, а многу од овие поговорки ги слушнав од моите баба и дедо кога бев дете. Ова се здраворазумски изреки, многу од нив се поврзани со готвењето („Onde komen dos, komen i tres“ – „Каде што јадат двајца, јадат и тројца“, „Ken giza viernes kome saba“ – „Кој готви во петок јаде во сабота“) или со секојдневниот живот („El konsejo de la mujer es poko, ken no lo toma es loko“ – „Женскиот совет е мал, а тој што не го прифаќа е луд“).
Споменатата Жамила Колономос, која почина во 2013 година, изврши извонредна задача да ја спаси историјата на Евреите од оваа земја во текот на својот живот со настани. Нејзината работа како академик на тој начин овозможи да се спаси многу значаен дел од културното и јазичното наследство на македонските сефарди. Ние во Шпанија ѝ должиме нејзе и на многу други истакнати членови на нејзината заедница трајно признание за нејзината неуморна работа и, особено, за нејзината љубов кон корените на нејзините предци, за нејзиното сеќавање на татковината што ја споделуваме денес.
Од шпанската амбасада ќе продолжиме да ги поддржуваме зачувувањето и ширењето на сефардското наследство во Северна Македонија, богатство што ги обединува нашите две земји повеќе од пет века.
Рафаел Соријано Ортиз, амбасадор на Шпанија во Македонија
