Душко Лопандиќ
Додека ново-старата претседателка на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, почнува да ја составува комплицираната загатка наречена „состав на Европската комисија“ (поделба на портфолијата, земајќи ги предвид желбите на земјите членки, политичка „тежина“ на поединци, односот меѓу мажите и жените итн.), во Европскиот парламент (ЕП) по јунските избори продолжи натпреварувањето на политичките струи. Тие едноставно може да се поделат на претставници на статус кво (проевропејци) и разни десничарски струи (евроскептици) застапници на приматот на националните интереси во однос на изградбата на наднационална ЕУ.
Изборот на Фон дер Лајен во јули, со релативно удобно мнозинство (401 глас од вкупно 720), во ЕП го потврди фактот дека проевропскиот „центар“ (ЕПП, социјалисти и сл.) го задржа своето мнозинство по јунските избори – иако со паралелно зајакнување на десницата. Ова зајакнување неодамна го покажаа постапките на еден од лидерите на десничарската опција – унгарскиот премиер Орбан. Откако беше исклучен од групацијата на Европската народна партија (ЕПП), Орбан успеа да создаде нова парламентарна групација со Французинката Ле Пен (Национален митинг) и со 10 други десничарски партии (чешката владејачка Ано, италијанската Лига на Матео Салвини, холандските и австриските партии на слободата итн.). Ова ја создаде третата по големина група во ЕП наречена „Патриоти за Европа“. „Патриотите“ се повеќебројни, не само од либералите и зелените туку и од конкуренцијата од десницата во рамките на „европските конзервативци и реформисти“ (Браќа на Италија на Џорџа Мелони, Право и правда на Јарослав Качиски и други). Овој успех сепак имаше свој контраефект. Партиите на центарот создадоа еден вид изборен „санитарен коридор“ кон Патриотите на Орбан (како и групата „Суверенисти“ во која спаѓа и германската АфД), чии кандидати за водечки позиции во ЕП (за потпретседатели и претседавачи на комитети во ЕП) постојано се надгласувани и не добија ниту едно место.
Освен тоа, заедно со критиките за неговата „мировна мисија“ во Русија и Кина, Орбан доби дополнителна симболична „шлаканица“ од мнозинството во ЕП. На првата седница на парламентот (во јули годинава) не беше организиран традиционалниот говор на претседателот на ЕУ – т.е. на унгарскиот премиер, објаснувајќи дека програмата на ЕП е преоптоварена.
Во говорот пред унгарските студенти (во јули), Орбан ги прогласи изборните резултати и ситуацијата во ЕП за „продолжение на окупацијата на Брисел од либералната олигархија“ – глобална и брисел-центрична. Тој оцени дека „европскиот процес на одлучување е нарушен“. ЕУ, наместо да се залага за мир (во Украина), ги предаде своите интереси на американската администрација. Тој посочи дека Унијата е длабоко поделена меѓу нејзиниот западен дел, каде што се смета дека е надмината идејата за национална држава (во центарот се индивидуалниот егоизам, глобалните интереси и идеите на „соросијанците“) и нејзиниот централно-источен дел, кој сè уште верува во класичната национална држава и традиционалните вредности (христијанство, семејство и нација). Соочени со „глобалните системски промени“ во светот, тој ја поддржува идејата на Макрон за „европски суверенитет“, но ја дополнува со идејата за промовирање на „големата стратегија“ на Унгарија за вмрежување во светскиот поредок (со која, на тој начин, би го опфатил целиот „етнички простор“ на Унгарија, а не само унгарската држава). Тој се залагаше за зајакнување на економските и одбранбените амбиции во ЕУ, но се спротивстави на натамошното политичко обединување на Унијата.
Пристапот на Орбан не изгледа многу кохерентен. Тој ја напаѓа американската доминација, но го поддржува Трамп; го спротивставува Истокот на ЕУ со нејзиниот Запад, а во исто време ја критикува Полска; се залага за мир во Украина и ги поддржува Макрон и неговата одбранбена иницијатива итн. Интересен е и неговиот коментар за политичкото распаѓање на Вишеградската група, што ги објаснува амбициите на Владата во Варшава, која сака да го замени ослабениот политички „’рбет“ на ЕУ (оската Берлин – Париз) со стратегиската линија Лондон – Варшава – Балтик – Скандинавија.
Коментарите на Орбан за состојбата во ЕУ се важни ако ги имаме предвид продолжените политички кризи во двете клучни земји на ЕУ – Германија и Франција – каде што, од една страна, подемот на десницата е очигледен заедно со слабеењето на владејачите партии и недостигот од политичко лидерство, што е поопшт европски проблем.
Во делото „Подемот и падот на големите сили“, Пол Кенеди го посочи феноменот на долгорочно „преоптоварување“ на економијата под притисок на воените трошоци како главна причина за пораз во меѓународната конкуренција на долг рок (како што, на пример, се случи со СССР). Во последните години влеговме во фаза на драстично зголемување на цената на вооружувањето во речиси сите делови на светот, па се поставува прашањето како одделни економии ќе го поднесат овој долгорочен товар.
Ситуацијата во ЕУ и Европа во целина ќе зависи, освен од текот на војната во Украина, во крајна линија и од економската ситуација. Главниот економски проблем на Унијата, на долг рок, е економското слабеење во однос на главните сили – САД и Кина. Додека кинескиот раст во периодот 2014-2023 година просечно е околу 6,6 отсто, растот на БДП во САД во истиот период бил 2,3 отсто, а во Европската Унија само 1,5 отсто. Нема многу да се промени ниту просечниот раст на БДП во следните десет години. Процените за годишниот раст на БДП до 2035 година за САД се околу два отсто, за Кина 4,5-5 отсто и за ЕУ до 1,5 отсто. Европската (а особено германската) економија има тешкотии со енергетската транзиција (цените на енергијата поради војната во Украина и откажувањето од нуклеарните централи во Сојузна Република Германија), стареењето на населението, заостанувањето во трката во информатичката технологија и иновациите во споредба со САД и Кина, како и обезбедување стратегиски суровини за нови технологии и нарушување на синџирите на индустриското производство по порастот на геополитичките тензии.
Иако сѐ уште е рано да се зборува за перспективите на вториот мандат на Фон дер Лајен, основните линии на среднорочниот развој на ЕУ веќе се објавени од Европскиот совет во „стратегиската агенда“ за ЕУ до 2029 година. Главни приоритети се зајакнувањето на одбраната и безбедноста, подготовките за проширување на Унијата, зајакнувањето на економската конкурентност, реализацијата на двојната транзиција (климатска и дигитална) и напредок во областа на науката и иновациите.
Прашањето за проширување останува незавршена работа на ЕУ, која стана значително посложена и геополитички важна со почетокот на преговорите со Украина и Молдавија. Прашањето за проширувањето стана прво одбранбено безбедносно, а дури потоа економско-политичко или реформско прашање. Стратегиската агенда на Европскиот совет на темата проширување засега не содржи новини: меѓу другото се споменува напредок во пристапувањето врз основа на заслуги (секоја земја засебно), можен постепен – фазен пристап кон интеграцијата, како и потребата од внатрешни реформи во ЕУ.
Првиот конкретен чекор во понатамошната работа на ова прашање во ЕУ ќе се однесува на изборот на комесар за проширување. Можеме со голема сигурност да предвидиме дека кандидатот на Орбан (поранешниот комесар Вархеји) нема сериозни шанси. Иако оцената за тоа кој од кандидатите за комесар може да добие, кое портфолио наликува на игра рулет, најголем интерес за проширување покажаа земјите од Централна и Источна Европа, како Полска и Латвија. Клучен показател во наредните години за подготвеноста за проширување на ЕУ ќе биде односот на земјите членки кога станува збор за реформите во внатрешните политики поврзани со овој процес (метод на одлучување, регионална политика, структурни фондови итн.), како и договори во врска со новиот повеќегодишен финансиски план на Унијата за периодот 2028–2034 година.
Фон дер Лајен и Орбан се согласуваат, барем во принцип, дури и ако ЕУ треба да се прошири. Додека источните и јужните граници на Европа горат во огнот на војните, вратите на ЕУ полека, иако сè уште недоволно брзо, се отвораат.
Авторот е претседател на Форумот за меѓународни односи на Европското движење во Србија
