Веројатно малкумина од вас го имаат слушнато зборот од насловот на оваа колумна. Но, синонимот „автошовинизам“ веројатно ќе ви звучи многу попознато. Оикофобија е всушност грчкиот поим (оикос – дом, домаќинство и фобија – страв), кој е основа на денес попознатиот поим „автошовинизам“. Ако се обидеме да најдеме, пак, македонски еквивалент на овие поими, веројатно тоа би бил поимот „самопрезир“.
Иако првично терминот „оикофобија“ се употребувал во психологијата и психијатријата како ирационален страв од сопствениот дом, аверзија од домашната средина или од предметите во сопствениот дом, сепак тој полека влегол и во политичките и општествените науки со друго значење. Имено, на почетокот на овој милениум британскиот философ и политиколог Роџер Скрутон го употребува во својата книга „Англија и потребата од нации“, во сосема поинакво значење – како омраза кон сопствената нација, кон сопствениот народ, култура и традиција. Негирањето на сопствената култура, а величањето на туѓата е феномен, кој Скрутон го препознава во современата европска култура. Интересно е како Скрутон го препознава овој самопрезир кај современата британска, но и генерално европска култура, која од друга страна, пак, ние ја величаме како супериорна, стремејќи се кон неа (ЕУ). Онаа култура и цивилизација што Скрутон веќе ја смета за оикофобична, ние ја третираме како многу понапредна, додека ја презираме сопствената, македонската култура и традиција, поништувајќи ја на секој можен начин, под диктат на таа „супериорната“, за која сме подготвени да жртвуваме сè од нашата.
Ова говори дека оикофобијата има различни облици и различни манифестации во различни култури. Таа се пројавува на различен начин во различни контексти. И токму во оваа смисла ќе видиме дека таа не е нов феномен, т.е. дека сега Скрутон само ја забележал и артикулирал. По Скрутон, еден друг автор, Бенедикт Бекелд, во 2022 година, пишува студија – „Западниот самопрезир: оикофобијата во опаѓањето на цивилизациите“ – во која историски го следи овој феномен.
Веќе од самиот наслов е евидентно дека оикофобијата, самопрезирот или автошовинизмот, е феномен што е карактеристичен за оние култури и цивилизации што се во опаѓање. Рековме, оикофобијата има различни облици, различни манифестации не само во различни историски периоди туку и кај различни култури, она што е заедничко е состојбата на оикофобичната култура – имено, секогаш станува збор за култури што се под закана.
Така, ако ја проследуваме оикофобијата во античка Грција, ќе видиме еден шаблон типичен можеби за сите големи историски цивилизации, но ако ја проследуваме, да речеме, во условно помали култури, како македонската, или кај голем дел од балканските култури, таа зазема сосема друг облик, се пројавува на сосема друг начин, но суштината останува иста: презир кон сопствената култура и традиција и величање на туѓата. Но, добро е да видиме на античкиот пример и да се обидеме да ја аплицираме на современието, а оттука и на нашиот случај.
Во антиката, тој период на самопрезир започнува со крајот на т.н. класичен период, кој се совпаѓа со завршувањето на Пелопонеската војна (431-404 пр. н.е.), кога долгиот и исцрпувачки судир помеѓу Атина и Спарта бил кобен не само за овие два полиса туку и за сиот антички свет. Златната доба на античката цивилизација е добата на Перикле и тоа е период на апсолутна верба во себеси, во сопствените потенцијали и во сопствената култура. Во златната доба, оикофобијата му била туѓа на античкиот свет. Особено по победата над Персија (477 пр. н.е), античкиот свет ја зајакнува вербата во сопствената цивилизација и супериорноста на сопствената култура. Тоа е доба со целосна свесност за самите себе, за заедништвото на полисот што живеел во единството со боговите и луѓето во една нераскинлива заедница. Митот претставувал основа на стварноста, која не била доведувана во сомнеж. Компактноста и неприкосновената верба во сопствените потенцијали на тогашниот полис го обезбедувале процутот на античкиот свет. Но, по речиси 27-годишната Пелопонеска војна, Атина и Спарта биле толку морално и материјално исцрпени, што пропаста на целиот антички свет била неминовна кога-тогаш. Периодот на декаденција започнува. Во философијата, како што забележува Ниче, тоа е со појавата на Сократ – тој декадент заслужен за смртта на живоста на античкиот дух. Сократ го уби Дионис! Во книжевноста, пак, тоа е видливо со појавата на Еврипид. Ако Есхил во своите трагедии ги црташе компактноста и супериорноста на античката цивилизација и на тој начин ја репрезентираше величественоста на античкиот полис, кај Еврипид веќе се чувствуваат релативизмот, скептицизмот и реализмот, како основа на неговата трагедија, што веќе јасно говори за самопрезирот што полека го има зафатено античкиот свет.
Тоа секако кулминира со киниците (циниците) и киренците, кои се првите „космополити“! И ете – сигурен знак за автошовинизам е токму појавата на космополитизмот! Диоген е првиот во историјата што го употребил овој поим и кој себеси се прогласил за „граѓанин на светот“! И така, доаѓаме до автошовинизмот и неговите специфични манифестации кај „малите“ култури како нашата. Сигурен знак дека оваа култура ја зафатил самопрезир е токму таа прогресивност на нашето граѓанство до ниво на космополитизам. Оттука тој восхит кон сè што е странско, кон сè што е туѓо, во случајот кон сè што е европско, и истовремено презир кон сè што е домашно, во случајов кон сè што е македонско! Мала дигресија, која ми е омилена оикофобична илустрација за случајов: се сеќавате на една колешка од Правен што повикуваше на социјалните мрежи за гласање за промена на името на референдумот, затоа што промената на името била глас за „Илон Маск, за интервенции во ДНК, за лек за рак“ и слично!? (А излезе дека тоа било само повик да се вгнезди во некојаси Комисија за надгледување на спроведувањето на Преспанскиот договор, за доста добар хонорар.)
Ете, тоа е сигурен знак на самопрезир: светот, „Европа“, „Западот“ се она прогресивното, напредното, а ние назадното, заостанатото, регресивното. И да станете напредни, не е доволно да стремите таму, ами и да се презирате себеси, сопствената култура, сопствените традиции, сопствените прерогативи на таа самосвојност. Па, затоа не ви е важно ни име, ни презиме, ни знаме ни грб, ни химна… сето тоа е назадно и регресивно! И затоа лесно можете да дадете и продадете сè, само да се најдете во друштвото на напредните. Сè што е домашно од оикофобот е доведено во прашање. Преиспитувањето на себеси и сопствениот идентитет, а апсолутна верба и непреиспитување на туѓиот, е сигурен знак на оикофобија! Затоа овие оикофоби толку лесно се откажуваат од сопствениот идентитет, затоа толку им е лесно да го доведат во прашање, да го доведат под сомнеж и конечно – да го предадат на ревизија. Внимавајте, она што е најтежок подвиг, а богами и потрес, како во личниот, така и во општествениот живот – ревизија на сопствениот идентитет – за нив е најлесната задача на светот! Ревизија и веднаш потоа отфрлање и прифаќање на нов идентитет – па, тоа е мачкина кашлица за нив, а не повод за тежок, шизофреничен потрес што може да го доживее и преживее како секој поединец, така и секое општество!
Притоа, интересно е што во тој самопрезир, оној што презира, секогаш се става над тие што ги презира. Тој презира така што се исклучува од презираните.
Тој е исклучок, затоа и се доживува како супериорен и прогресивен. Презирачот, т.е. оикофобот, секогаш се става над или надвор од културата што ја презира. Тој е повеќе од презреното. Во случајов тој е прогресивен Европеец, а преостанатите регресивни, диви Балканци. Тој сака да го смени името, да се „побугари“, да се „европеизира“, да се „демократизира“… затоа што тој веќе е таму, а надвор од оваа традиција; тој веќе е „Европеец“ и „демократ“ и едвај чека и сите други да ги „подигне“, да ги издигне и да ги внесе во „прогресивноста“ на таа цивилизација од чии височини ја гледа и ја мрази сопствената! Оикофобот како исклучок е отаде, надвор од оние што ги мрази и секогаш ги мрази „од височината“ на сопствената „прогресивност“. Затоа, оикофобите ќе ги најдете често помеѓу привилегираните општествени слоеви, помеѓу „елитите“, и тоа интелектуалните, особено академските елити, како перјаници на оикофобичниот наратив. Тие се идеолозите на оикофобијата што ја спроведуваат политичките елити. Впрочем, налозите на политичарот што само ја „насетува“ својата „прогресивност“ во неговата умислена „историска мисија“ на „спасување“ на сопствениот народ, оикофобот – интелектуалец, наративно ја осмислува.
Но, вообичаено, тие интелектуални, академски елити се псевдоелити. Тие се од оние што виделе едно дрво и говорат и за и во името на целата шума! Особено мислат дека ја познаваат целата шума! Со две-три „модерни“ книги, површно прочитани, секако неразбрани, со видени две-три европски, „модерни“ држави и градови, а со слепило за богатството и разновидноста на други неевропски култури и цивилизации… тие во тој псевдовосхит и од „прогресивноста“ на тие идеи и од „развиеноста“ на тие градови и од „супериорноста“ на тие култури, сега ни ги продаваат како „новум“, во кој сакаат да нè внесат нас, непрогресивните, заостанатите и непросветлените. Само не ми е јасно со што мислат дека ќе придонесат таму, во прогресивниот свет кога ќе нè внесат такви – обезличени, обезимени, обескултурени!?
Трајче Стојанов
