Иако е вистина дека наследноста игра голема улога, во реалноста огромното мнозинство случаи – како што се шизофренија, биполарно растројство, депресија и гранично растројство на личноста – се јавуваат кај луѓе без позната наследна предиспозиција. Ова е заклучокот на најнова голема студија на истражувачите од Данскиот центар за истражување базирано на регистри, Универзитет во Архус, а неодамна објавена во научното списание „Лансет психијатрија“
Општо е верувањето дека менталните болести „се јавуваат во одредени семејства“. Токму затоа во народот се вели: „И куче да е, од познат сој да е“?!
Во нашата традиција семејствата и стројниците воделе голема сметка кога се склопувало бракови, па се инсистирало да се избегнат спојувања со личности од семејства во кои имало ментални болести.
Но, иако е вистина дека наследноста игра голема улога, во реалноста огромното мнозинство случаи – како што се шизофренија, биполарно растројство, депресија и гранично растројство на личноста – се јавуваат кај луѓе без позната наследна предиспозиција. Ова е заклучокот на најнова голема студија на истражувачите од Данскиот центар за истражување базирано на регистри, Универзитет во Архус, а неодамна објавена во научното списание „Лансет психијатрија“.
Студијата е базирана на податоци од над три милиони Данци, а истражувачите се надеваат дека тоа ќе помогне во ублажување на загриженоста и намалување на стигмата.
Обично, луѓето најмногу се загрижени за она што го гледаат кај блиските роднини. Малкумина се плашат дека во текот на животот можеби ќе развијат шизофренија, освен ако немаат роднина со таа состојба. Но оваа студија јасно покажува дека сите ние имаме ризик од развој на ментална болест, независно од роднинските истории, велат истражувачите на оваа студија.
Осумдесет и девет проценти од луѓето со дијагностицирана шизофренија всушност немаат никаква позитивна историја за нарушувањето кај блиските роднини. Значи, тоа е далеку од нешто што се случува само во засегнатите семејства.
Сличен модел се забележува и кај депресијата: 60 отсто од лицата што доживуваат депресија немаат роднини со нарушувањето.
Што значи болеста на мајка ми за мене?
Студијата поставува важно прашање: Ако повеќето ментални болести се јавуваат кај луѓе без роднина со истата состојба, тогаш како и зошто тие се јавуваат? Истражувачите не можат да дадат прецизен одговор.
Менталните нарушувања се наследни, но се исто така и многу полигени. Тие често се резултат на многу мали генетски варијации, а не на само еден „ген на болеста“. Дополнително, околината и случајноста исто така играат улога.
Но, студијата е револуционерна бидејќи го опишува апсолутниот ризик – од сто луѓе, колку ќе развијат специфично ментално нарушување во текот на животот. Овие податоци функционираат како атлас, помагајќи им на поединците да ја разберат, на пример, статистичката импликација од тоа ако имаат мајка со ментална болест.
Истражувачите се надеваат дека податоците можат да помогнат во нијансирањето на наративот за семејствата погодени од високонаследни состојби како што е шизофренијата.
Ако вашиот татко или сестра има шизофренија, тоа не значи дека и вие ќе ја развиете. Всушност, студијата покажува дека 92 отсто кај луѓето со роднина од прв степен со шизофренија, самите тие не го развиваат нарушувањето.
Значи, иако студијата потврдува дека наследноста е фактор, таа исто така јасно става до знаење дека наследноста е непредвидлива и комплексна.
Така, ако имате родител или брат или сестра што имал депресија, вашиот ризик од развој на депресија е околу 15 отсто – додека вашиот ризик е под 5 отсто ако немате блиски роднини со состојбата. Но, тоа исто така значи дека сè уште имате 85 отсто шанса да не ја развиете болеста, дури и ако се појави во вашето најблиско семејство. Тоа е многу важна и полезна порака.
Истражувачите вклучени во оваа студија користеле дански национални регистри за да ги поврзат поединците и нивните дијагнози за ментално здравје низ генерациите. Студијата се потпира на Системот за граѓанска регистрација, Мултигенерацискиот регистар, Данскиот централен истражувачки регистар за психијатриски болести и Националниот регистар на пациенти.
Секој поединец дијагностициран за психијатриска нега помеѓу јануари 1970 и декември 2021 година е вклучен во студијата – но сите податоци се со псевдоними, што значи дека истражувачите никогаш не пристапиле ниту откриле лични информации.
Истражувачите се клучни фигури зад Мултигенерацискиот регистар, кој го развиваат во соработка со Данскиот национален архив. Регистарот ги поврзува податоците за семејните односи од Системот за граѓанска регистрација со историски информации од црковните записи, следејќи ги данските семејни врски уште од 1920 година.
Мултигенерацискиот регистар обезбедува моќна основа за понатамошни студии за тоа како наследноста и семејната структура влијаат врз здравјето во Данска – како што е развојот на ментални болести.
Се прашувам дали кај нас е можна ваква студија со оглед дека целата здравствена статистика е многу сиромашна. А да не зборувам за многу изгубени архивски и црковни записи.
Оваа студија укажува на потребата од двонасочен пристап кон справувањето со менталните болести. Едниот пристап вклучува персонализирана медицина, земајќи ги предвид индивидуалната генетика и влијанието на околината. Другиот вклучува мерки за целото население, како што се намалување на општествените стресори, намалување на консумирањето алкохол и дроги и промовирање на менталната благосостојба.
Обата пристапа се неопходни ако сакаме да спречиме и разбереме ментални болести – и кај лица со ментално болни роднини и кај мнозинството кај кои болеста се јавува без семејна историја.
Студијата за која станува збор е проспективна кохортна студија.
Истражувани нарушувања биле злоупотреба на супстанции, злоупотреба на канабис, злоупотреба на алкохол, шизофренија и сродни нарушувања, шизоафективна психоза, афективни нарушувања, биполарно растројство, депресија, нарушувања на личноста, гранично растројство на личноста и антисоцијално растројство на личноста.
Соработници биле Данскиот национален архив, Универзитетот во Копенхаген, Универзитетска болница во Архус.
Значи, накратко, оваа масовна данска студија покажува дека повеќето ментални болести – како шизофренија, биполарно растројство и депресијата – се јавуваат кај луѓе без блиска семејна историја на состојбата. Анализирајќи ги податоците од над три милиони лица, истражувачите откриле дека иако наследноста го зголемува ризикот, повеќето дијагностицирани лица немаат засегнати роднини.
Ова ја оспорува стигмата и појаснува дека менталните нарушувања произлегуваат од сложени генетски и фактори на животната средина. Наодите ја истакнуваат потребата од персонализирани и пристапи на ниво на популација кон менталното здравје.
Клучни факти
Семејната историја е ретка: 89 отсто од луѓето со шизофренија немаат близок роднина со состојбата.
Комплексни причини: Менталната болест произлегува од многу мали генетски варијации комбинирани со влијанија на околината.
Позитивна перспектива: Дури и со семејна историја, повеќето луѓе никогаш не развиваат ментално нарушување.
Денес, со напредните технологии за откривање и најмали генски промени, е можно испитување вродени ризици од некои ментални болести. Но, секако, дури и таквите испитувања не се гаранција дека некој ќе развие ментална болест во текот на животот. Од мое лично искуство, многу поважни се условите во кои се развива една личност. Притоа, семејните односи, функционирањето, емоционалната стабилност се многу побитни отколку наследноста. Затоа, да обезбедиме оптимални услови за развој на децата, почнувајќи од најблиското семејство, од поширокото семејство, како и од установите во кои тие се згрижуваат, учат и се воспитуваат.
