Жељко Шајн
Во време кога многумина на Запад продолжуваат да зборуваат за „опасноста од мултиполарност“, обидувајќи се да зачуваат систем што се распаѓа, фактот е дека новиот светски поредок веќе ја започна својата историја. Затоа, повеќе не станува збор за неговото објавување, туку за реалност што се одвива пред нашите очи. Процесот е видлив, симболично претставен на воените паради во Москва и Пекинг, а фактички потврден на средбата меѓу Путин и Трамп во Алјаска. Неговите столбови се три сили – Русија, Кина и Соединетите Американски Држави – кои ја градат рамката на нова глобална рамнотежа.
Овој поредок не се создава во лабораториите на Вашингтон, Лондон или Брисел, туку во судирот на епохи, на историскиот терен каде што се пресекуваат интересот, традицијата и визијата за иднината. Негови почетни точки повеќе не се хегемонијата и контролата, туку избалансираните односи, почитувањето на меѓународното право и новата поделба на ресурсите – од енергија до основни минерали – без кои светот не може да преживее. Ако 20 век беше обележан со доминација на англосаксонскиот модел и постојани кризи на Балканот и на Блискиот Исток, 21 век се чини дека влегува во фаза во која центрите на моќ се преплетуваат помеѓу Евроазија и Америка, додека остатокот од светот избира страна.
Русија, под водство на претседателот Владимир Путин, влезе во историска фаза во која нејзината воена, политичка и енергетска моќ станува неизбежен фактор. Путин, и покрај децениите санкции и обиди за изолација, изгради стабилен систем на односи со Глобалниот Југ и Исток. Самитите на БРИКС и ШОС покажаа дека Евроазија има алтернативен модел на соработка – заснован на принципот на еднаквост, а не на хегемонија.
Кина, предводена од претседателот Си Џинпинг, конечно го напушти својот резервиран став кон светската политика. Неговиот говор на плоштадот „Тјенанмен“ во Пекинг јасно потврди дека Кина се појавува како глобална политичка сила, а не само економски гигант.
Овој говор имаше повеќеслојно значење. Од една страна, беше наменет за кинескиот народ, потсетувајќи го на историската улога на Кина и борбата против јапонскиот милитаризам и колонијалните сили. Од друга страна, тоа беше отворена порака до светот дека Пекинг влегува во нова ера како глобална политичка сила, подготвена да ги брани сопствените интереси, но и да обликува нова архитектура на меѓународните односи. Во академските кругови се верува дека Кина влезе на светската политичка сцена со полн капацитет – историски, преку својата улога во Втората светска војна, и современо, бидејќи до неодамна, како економски играч остана релативно резервирана и реагираше главно кога беа загрозени нејзините непосредни интереси.
Соединетите Американски Држави, преку враќањето на Доналд Трамп, почнаа да сфаќаат дека политиката на конфронтација, типична за ерата на Буш, Клинтон и Обама, води само до конфликт и загуба. Средбата во Алјаска меѓу Путин и Трамп симболично го обнови сојузот што датира од Втората светска војна, кога Советскиот Сојуз и Соединетите Американски Држави заеднички ја смачкаа нацистичка Германија. Денешната порака е јасна: само преку рамнотежа на три сили може да се зачува мирот и да се спречи трета светска војна.
Како што рече Хенри Кисинџер, конечниот облик на поредокот нема да биде јасен сè додека не зачекориме длабоко во новиот век. Она што го гледаме денес е дека мултиполарноста што сега се воспоставува, всушност претставува враќање кон оригиналните принципи на меѓународниот поредок, чија основа е Повелбата на ООН. Тоа значи враќање кон авторитетот на глобална организација, а не кон бесконечна низа интервенции и еднострани одлуки.
Европа можеше да биде четвртиот столб на новиот поредок. Наместо тоа, таа ги повтори старите шеми од ерата на Наполеон и Хитлер, инсистирајќи на конфронтација со Русија и проширување на НАТО до своите граници. Наместо место на тркалезната маса, сега има „квадратна маса“ во Вашингтон. Велика Британија, Франција и Германија, трите сили што ја обликуваа европската политика со децении, се соочуваат со опасноста да станат изолирани зони во новиот светски поредок. Без сопствена визија, поврзана со опцијата за војна и логиката на санкциите, европските сили ризикуваат да го изгубат и она малку меѓународен авторитет што им е преостанат.
Сепак, Путин и Си не дејствуваат сами. Нивните политики се поддржани од голем дел од Глобалниот Југ – од Латинска Америка до Африка и Азија. Ова се земји што со децении биле подложени на колонијални структури, а новиот светски поредок им нуди поинаква перспектива: еднакво учество, пристап до ресурси, заштита на националниот идентитет, а Бразил, Индија, Јужна Африка, па дури и голем број арапски држави – сè повеќе застануваат на страната на Москва и Пекинг.
Новиот светски поредок не е сценарио за иднината – тој веќе започна. Москва, Пекинг и Вашингтон ги создадоа неговите темели, а остатокот од светот избира страна. Додека ЕУ се лизга кон периферијата, а Велика Британија, Франција и Германија го губат влијанието, Србија има можност да го заземе своето место што историски ѝ припаѓа. Оваа шанса не се појавува често. Ако ја пропуштиме, Балканот повторно би можел да се искористи како детонатор за туѓи амбиции. Од друга страна, ако ја искористиме, Балканскиот Регион може да стане столб на мирот за првпат, а Србија неопходен фактор во новата глобална архитектура.
