ФИЛЕТИЗАМ ИЛИ ПРОКЛЕТСТВО!
Почитувани читатели на „Нова Македонија“,
Предолго, Балканот се соочува со една опасна и потценета закана: сенката на филетизмот – теолошката и етнополитичка ерес осудена уште во 1872 година од Цариградската патријаршија, која и понатаму ја труе нашата реалност. Иако формално осуден, филетизмот продолжува да ги манипулира верските чувства за остварување ниски политички цели, поткопувајќи ги единството и хармонијата во општеството. Прашањето е: дали ќе дозволиме филетизмот да стане наше проклетство?
Преку оваа серија од три есеи, во текот на три седмици, ќе го разобличиме влијанието на филетизмот врз македонскиот народ, фокусирајќи се на три клучни области каде што тој остава длабоки и разорни последици.
* Во првиот есеј, храбро ќе се соочиме со „минаретскиот национализам“. Ќе истражиме како, во контекст на филетизмот, се инструментализира исламот за ширење националистички идеи, создавајќи поделби и нетрпеливост меѓу граѓаните.
* Вториот есеј ќе се фокусира на „современото фанариотство“. Ќе разгледаме како одредени структури во рамките на Грчката црква, водени од принципите на филетизмот, вршат притисок врз Македонците.
* Третиот есеј ќе ја анализира „современата неоегзархија“. Ќе истражиме како структурите поврзани со Бугарската црква, инспирирани од филетизмот, продолжуваат да влијаат на македонскиот идентитет.
Наша цел е да ги разоткриеме овие опасни тенденции, да поттикнеме критичко размислување и да ги охрабриме сите да застанат во одбрана на вистинските вредности на слободата, толеранцијата и меѓусебното почитување. Од нашиот одговор денес ќе зависи дали ќе го скршиме проклетството на филетизмот и ќе изградиме подобра иднина за сите.
Со почит, Тони Менкиноски
Ако некогаш филетизмот претставувал спротивставување на етничките мешања во православниот свет, денес еволуираше во универзална стратегија за асимилација – и тоа не само во христијанството туку и во исламскиот свет. Идејата е секогаш иста: верата како средство за политичка лојалност, а не како израз на духовна слобода. Не си важен ти како човек, туку колку си употреблив во рамките на нечиј етнорелигиозен проект.
Овој нов филетизам има и своја исламска верзија – „минаретскиот национализам“. Тој не ги гради џамиите како духовни простори за заедништво, туку како маркери на етничка припадност и геополитичка лојалност. Минарето станува симбол, не на личната врска со Бог, туку на оданочената вера – вера врз која веќе нема слобода, туку само прифаќање на наметната интерпретација. Во овој контекст, клучна е мудроста на Абу Али ал Хусаин ибн Абдалах ибн Сина (Авицена) (980-1037), персиски полимат, лекар и филозоф, кој учел дека мудроста и верата не смеат да бидат алатка за моќ, туку патоказ кон вистината и правдата.
Злоупотребата на религијата за политички цели е директно спротивна на оваа визија. Самиот Куран прокламира во сура 49:13: „О луѓе, Ние ве создадовме од машко и женско и ве направивме народи и племиња за да се запознаете едни со други…“. Понатаму, Куранот јасно кажува во (2:256): „Нема принуда во религијата“. Тоа значи дека секој има право на свој избор и дека никој не смее да биде принуден да верува или да практикува нешто што не го сака. Абу Хамид Мухамед ибн Мухамед ал Газали (1058-1111), персиски теолог и мистик, нѐ предупредува да не ја користиме религијата како маска за лични амбиции, нагласувајќи дека искреноста и намерите се од суштинско значење. Исто така, не смееме да го заборавиме гласот на Мухамед Абду (1849-1905), египетски исламски реформатор, кој се залагал за слободно размислување и отфрлање на догмите, повикувајќи нѐ да не бидеме слепи следбеници, туку критички да ја анализираме нашата вера.
Во Македонија, еден од начините на кои се манифестира овој „минаретски национализам“ е преку индиректен притисок врз Македонците со исламска вероисповед да се откажат од својот етнички идентитет и да се асимилираат во турската или албанската заедница. Ова се случува преку промовирање одредени културни и јазични обрасци во рамките на верските институции, преку стипендирање студенти што ќе студираат теологија во Турција или во Албанија каде што се индоктринираат со националистички идеи и преку фаворизирање имами што отворено ги промовираат интересите на овие две земји.
Како што е опишано во романот „Асхаровци“ од Трајан Петровски, „Нашите корени се тука, во оваа земја, и не можеме да ги отсечеме само затоа што некој ни нуди лажни ветувања и туѓи идентитети“. Ваквите процеси создаваат тензии и дилеми кај луѓето што се растргнати меѓу својата вера, своето потекло и својата етничка припадност. Таквата политика, иако честопати не е отворена и директна, создава амбиент во кој Македонците муслимани се чувствуваат принудени да избираат меѓу својот верски и етнички идентитет, што е спротивно на принципите на слобода и самоопределување. Како што вели еден од ликовите во „Асхаровци“: „Ако се откажеме од себе, кои ќе бидеме тогаш? Сенки на туѓи соништа?“
Балканот: Лабораторија на етнорелигиозен апсорпционизам
Балканот отсекогаш бил простор каде што верата никогаш не била само лична или духовна работа. Македонските, Албанците, Бошњаците, Турците – сите се соочиле и сè уште се соочуваат со притисоци да се вклопат во однапред дефинирани етнорелигиозни пакети. Да се биде само муслиман, на пример, не е доволно – мораш да бидеш „наш муслиман“. А „наш“ значи политички коректен според туѓа мера. Овој тип асимилација ретко се изразува преку отворено насилство. Тоа е тивко „културно“ насилство – не ти го забрануваат јазикот, но те убедуваат дека твојот јазик е инфериорен. Не ја отфрлаат твојата историја, туку те принудуваат да ја заборавиш. Не те нарекуваат предавник, но ако не се идентификуваш со доминантниот етнички наратив, тогаш едноставно – не постоиш.
Во Македонија, оваа појава добива особена тежина. Под превезот на „чување на исламската чистота“ се промовираат туѓи интерпретации на верата што им служат на геополитички агенди – било од Блискиот Исток било од соседството. Муслиманите во Македонија со македонско потекло се најекспонирани на оваа невидлива, но перманентна стратегија за идентитетско бришење. Ако не прифатиш туѓа интерпретација – си отпадник. Ако се нарекуваш Македонец што практикува ислам – според нив ти си „проклет“.
Верата како избор, а не како оков
Како што мудро запишал Имануел Кант: „Религијата ја изразува суштината на човечката слобода, која не е слобода од нешто, туку слобода да се биде она што навистина си“.
Филетизмот, и во православна и во исламска форма, токму таа слобода ја укинува. Тој учи дека ако не си дел од „нашата нација“, ако не ја прифатиш „нашата вистина“, тогаш си надвор од кругот – непожелен, недоволно верен, недостатно „вистински“. Но таа логика не ѝ припаѓа на верата. Таа ѝ припаѓа на идеологијата. Токму затоа, мора да се направи разлика меѓу вера и догма, меѓу духовност и инструментализација. Универзалната декларација за човекови права во својот член 18 го гарантира правото на слободна религиозна определба и на нејзина промена. Тоа е темел на секој достоинствен и автентичен идентитет. Денес, на Балканот живеат над 500.000 Македонци со исламска вероисповед – во Македонија, Албанија, Косово, Бугарија и во Грција, па и во дијаспората од Турција до Западна Европа. Тие се историски потомци на исламизирани Македонци, кои низ вековите ја зачувале својата јазична и културна матрица, но сѐ почесто се соочуваат со притисоци да се откажат од неа. Под превезот на „поголемо братство“ или „верска припадност“, тие се асимилираат во други етнички корпуси – невидливо, но систематски. Да се биде Македонец и муслиман сè уште се смета за идентитетски парадокс, а токму во тој парадокс живее вистинската битка за самобитност. И затоа, борбата за нивното признавање не е прашање на бројка, туку на принцип – дека ниту верата треба да го поништи името ниту името треба да биде услов за вера.
За да не бидеме сенки на себе!
Ако не препознаеме дека филетизмот денес не доаѓа во облик на отворени напади, туку се провлекува низ културни обрасци, медиумски притисоци и институционални очекувања, ќе се разбудиме како народ што го губи својот лик. Како што пишува Рут Бен-Езер: „Идентитетот и верата се во склад само ако нема присила, ако верата е слободен избор, а не синџир“.
Решение: Спречување на минаретскиот национализам преку конкретни мерки.
За да се спротивставиме на оваа подмолна сила, потребно е:
1. Јасна законска рамка против злоупотреба на исламот: Законите мора експлицитно да забранат секаков вид присилна асимилација или етничка дискриминација преку верските институции. Да се дефинираат јасни санкции за имами или други верски службеници, кои промовираат етничка нетрпеливост или асимилација под превезот на исламот.
2. Транспарентност во финансирањето на исламската заедница: Финансирањето на Исламската верска заедница (ИВЗ) од државата и од странски извори да биде транспарентно и контролирано. Да се спречи финансирање верски проекти што промовираат ексклузивност и поделби во рамките на муслиманската заедница или кон другите заедници.
3. Поддршка на граѓански организации што работат со муслиманската заедница: Да се поддржат граѓански организации што работат на промоција на меѓукултурниот дијалог, толеранцијата и зачувувањето на културниот идентитет на Македонците муслимани.
4. Критичко медиумско известување за исламските прашања: Медиумите да известуваат критички за сите случаи на етничка дискриминација, говор на омраза и религиска нетолеранција поврзани со исламот. Да се промовираат позитивни примери на соживот и меѓуетничка соработка во кои учествуваат муслимани.
5. Позитивна дискриминација за заштита на македонските муслимани: Во областите каде што Македонците муслимани се малцинство, да се применуваат мерки на позитивна дискриминација за да се заштитат нивниот јазик, култура и верски обичаи. Ова може да вклучува приоритет при вработување во јавните институции, стипендирање за студии и поддршка за културни проекти што го промовираат нивниот идентитет. Важно е овие мерки да бидат временски ограничени и да се спроведуваат на начин што нема да создаде нови поделби и неправди.
Само со јасни закони, транспарентни процедури, активна улога на граѓанскиот сектор и мерки на позитивна дискриминација можеме да му се спротивставиме на минаретскиот национализам и да изградиме општество во кое секој има право да го живее својот идентитет без страв и присила.
(продолжува)
Авторот е адвокат
