Концептот на кинескиот пат кон модернизација последниве години привлече големо внимание на меѓународната сцена. Овој поим се однесува на уникатниот пат кон модернизација што Кина го изгради врз основа на сопствените услови – пат што ги следи општите закономерности на модернизацијата, но наедно носи изразити кинески карактеристики. Таа траекторија ја нагласува модернизацијата за суперголемо население, остварувањето заеднички просперитет за целиот народ, усогласениот развој на материјалната и духовната цивилизација, хармонијата меѓу човекот и природата, како и цврстото придржување кон мирен развој. Со други зборови, кинескиот пат кон модернизација е резултат на повеќедецениските напори на Кина и претставува алтернатива на западниот модел на модернизација. Тој докажа дека патиштата на модернизацијата не се сведуваат на еден избор – секоја земја, според сопствените услови, може да го најде патот на развој што најмногу ѝ одговара. Како што истакна претседателот Си Џинпинг, „модернизацијата нема фиксен модел; најдобриот пат е оној што си одговара себеси“. Оваа теориска иновација е од големо значење за многуте земји во развој: таа го збогати разбирањето на човештвото за модернизацијата и им понуди нов избор на оние народи што сакаат да го забрзаат својот развој, а притоа да ја зачуваат сопствената независност.
Глобалното значење на кинескиот модел на модернизација
Модернизациските постигнувања на Кина во последните децении се вчудовидувачки. Од ситуацијата на општествена и економска заостанатост по основањето на Народна Република Кина до денешното позиционирање како втора најголема економија во светот на прагот на групата земји со висок приход, Кина изоде пат на развој што е истовремено исклучително брз и стабилен. На пример, во 2021 година кинескиот БДП достигна 114,4 билиони јуани (околу 18,5 отсто од светската економија). Кина има изградено најголем систем на социјално осигурување во светот; степенот на урбанизација надмина 60 отсто, средната класа има над 400 милиони жители, основното здравствено осигурување опфаќа 1,36 милијарда лица, а основното пензиско осигурување покрива над 1 милијарда луѓе. Особено е впечатлив историскиот триумф на Кина во борбата против сиромаштијата – со долготрајни напори, од апсолутна сиромаштија беа извлечени речиси 800 милиони граѓани, со што Кина ја исполни целта за намалување на сиромаштијата од Агендата за одржлив развој 2030 на ОН цели десет години пред крајниот рок. Овие достигнувања покажуваат дека и доцно индустријализираните држави можат да најдат развоен пат што им соодветствува на нивните состојби и значително да го скратат јазот во однос на развиените земји. Кина за неколку децении во голема мера го реализира она за што на развиените им требаа неколку века – процес што сликовито се опишува како „враќање на изгубените двесте години“. Овој подвиг ја демонстрира виталноста на разновидните модели на развој и му покажа на светот дека модернизацијата не е истозначна со вестернизација – човештвото може да трасира повеќе патеки кон модерниот развиток.
Важно е и тоа што напредокот на Кина не само што му донесе корист на кинескиот народ туку му понуди на светот нови развојни можности и јавни добра. Кина се придржува до политиката на отворање кон светот, интегрирајќи се во глобалната економија со став на соработка за заедничка корист. Во процесот на реформите и отворањето, кинеските лидери ја промовираа идејата: „светските можности да се претворат во можности за Кина, а кинеските можности да станат можности за светот“. Од една страна, огромниот кинески пазар и побарувачката за инвестиции дејствуваа како мотор на економиите на други земји – преку континуирано зголемување на увозот, странските инвестиции и помошта во развојот – создавајќи шанси за напредок на многу народи. Од друга страна, технолошкиот напредок и индустриските капацитети на Кина на заемно корисен начин им се ставија на располагање на другите: во изградба на инфраструктура, дигитална економија, чиста енергија итн., Кина ги споделува своето искуство и резултати со светот. Може да се каже дека процесот на кинеската модернизација истовремено е и процес на здружен напредок со светот, процес на заеднички развој. Особено во услови на глобална пандемија и економска неизвесност, отпорниот раст на кинеската економија внесе двигател во закрепнувањето на светската економија, додека концептот на Кина за „заедница со заедничка иднина за човештвото“ понуди нов приод во глобалното управување и одржливиот развој. Духот на мирна соработка и отвореност и инклузивност што го отелотворува кинескиот пат кон модернизација ги прошири патиштата за модернизација достапни на земјите во развој, а истовремено ги истакна одговорноста и посветеноста што ѝ прилегаат на една голема сила.
Модернизациските стремежи и предизвици на земјите од Западен Балкан
Западен Балкан го опфаќа регионот на Северна Македонија, Србија, Албанија, Црна Гора, Босна и Херцеговина и други блиски држави. По завршувањето на Студената војна, овие земји поминаа низ општествена трансформација и економска обнова, поставувајќи си ги како клучни национални цели интеграцијата во европското семејство и изградбата на модерни и просперитетни општества. Членството во Европската Унија се смета за важен пат кон забрзана модернизација. До денес, од земјите во регионот, единствено Хрватска (во 2013 г.) ѝ се придружи на ЕУ, додека другите западнобалкански држави во различна мера ги почнаа пристапните процеси, иако севкупниот напредок е бавен. Европската Унија последниве години ги зголеми вниманието и поддршката за регионот. На крајот на 2023 година, на самитот ЕУ–Западен Балкан во Брисел, ЕУ повторно ја потврди „целосната и недвосмислена посветеност“ за прием на балканските земји во Унијата, притоа повикувајќи ги да ги продлабочат реформите во областите како што се владеењето на правото и независноста на судството, со цел да го забрзаат пристапниот процес. Во ноември 2023, Европската комисија предложи „План за раст на Западен Балкан“, кој вклучува пакет грантови и заеми од околу 6 милијарди евра, со цел да се засили економската интеграција на регионот со ЕУ. Според процените, доколку овој план успешно се реализира, вкупната економија на Западен Балкан би можела да се удвои во следните десет години, поставувајќи цврста основа за конечното полноправно членство во ЕУ.
Сепак, на патот на модернизацијата земјите од Западен Балкан се соочуваат со сериозни тешкотии и тесни грла. Најпрво, економската основа им е релативно слаба, а нивото на доход по жител е далеку под просекот на ЕУ. Според податоците на Меѓународниот монетарен фонд, во 2023 година БДП по жител на Северна Македонија изнесувал околу 8.600–9.900 американски долари, што е многу под тогашниот светски просек (околу 13.000–14.000 американски долари), укажувајќи дека земјата (а со тоа и регионот) сѐ уште се наоѓа во категоријата со средно ниски приходи. Значителен дел од населението сè уште е ангажиран во земјоделството, доминираат микро и мали претпријатија, а стопанската структура бара понатамошно унапредување. Понатаму, предизвиците во поглед на вработеноста и животниот стандард се особено изразени. Иако економиите бележат извесен пораст последниве години, невработеноста останува висока во целиот регион – особено сериозен проблем претставува невработеноста меѓу младите. Многу млади кадри со добро образование се иселуваат во Западна Европа, што доведува до појава на „одлив на мозоци“, дополнително поткопувајќи ги развојните капацитети на матичните земји. Трето, обемни се задачите во доменот на доброто управување и реформите. Историјата на политичка нестабилност и болниот процес на транзиција оставија зад себе структурни проблеми како недоволен степен на владеење на правото, раширена корупција и сива економија. На пример, Северна Македонија – и покрај тоа што во последниве години успеа да реши дел од спорните прашања со соседите и да ги подобри регионалните односи – сè уште мора да го зајакне владеењето на правото и капацитетот на институциите, што претставува клучен услов за напредок во евроинтеграциите. И функционери од ЕУ нагласуваат дека западнобалканските држави треба преку институционални реформи и зголемување на економската конкурентност да ја придобијат довербата на инвеститорите и да обезбедат одржлив раст.
На крајот, заостанатата инфраструктура претставува кочница за подобра поврзаност и проширување на пазарите во регионот. Земјите од Западен Балкан, лоцирани во внатрешноста на Балканскиот Полуостров, сѐ уште немаат целосно модернизирани транспортни и енергетски мрежи; и понатаму постојат пречки во меѓусебното поврзување на овие држави, како и во нивното приклучување кон пазарната мрежа на ЕУ. Тоа влијае негативно врз трговијата и инвестициите, а во одредена мера ја намалува и реалната почувствуваност на граѓаните во однос на бенефициите од интеграцијата во ЕУ.
Гледано во целина, земјите од Западен Балкан сакаат преку продлабочени реформи и отворање, интеграција во ЕУ и засилена регионална соработка да остварат трансформација и подем на своите економии и општества. Тој процес, во својата суштина, претставува процес на модернизација: премин од традиционална аграрна економија кон модерна индустриска и услужна економија, искачување од пониско кон средно високо ниво на доход, како и премин од недовршени или ранливи институции кон добро управување и владеење на правото. Во овој потфат се неопходни и надворешната поддршка и внатрешните напори – едното не може без другото. Ветувањата и помошта од ЕУ вшприцаа поттик во развојот на Западен Балкан, но истовремено земјите од регионот активно бараат и диверзифицирана соработка, вклучувајќи и партнерства со нови актери како Кина, со цел да се надоместат недостигот од развојни финансии, инфраструктурните празнини и технолошкиот јаз. Во контекст на геополитички промени и преструктурирање на глобализацијата, западнобалканските држави сфатија дека треба да црпат можности од сите страни – цврсто држејќи се до ЕУ како главен столб, но истовремено поздравувајќи ги шансите што доаѓаат од други цивилизации и економии – за да обезбедат поголема потпора за сопствената модернизација.
Автор: Лијао Веј Југозападен универзитет за финансии и економија, Кина Институт „Конфуциј“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје
продолжува
