Што се случува кога слаб антикорупциски систем ќе наиде на силна желба да корумпира? Одговорот беше очигледен откако општата форма на скандалот со Европскиот парламент стана јасна – дека една земја од Персискиот Залив, очигледно, отвори мрежа на корупција и мито во единствената директно избрана институција во ЕУ.
Откритијата доведоа до предвидливи изрази на шок и ужас и брзи обиди да се подигнат празнините во слабата антикорупциска архитектура на парламентот.
Една од многуте впечатливи карактеристики на овој мошне впечатлив скандал е фактот дека белгиската полиција, која работеше на овој случај со месеци според нив, беше таа што го забележа она што веројатно не е видливо на прв поглед. Големиот дар на ретроспективата сега е спојување на два и два заедно.
За да бидеме праведни кон парламентот, треба да кажеме дека тој сега, дури и со задоцнување, ја признава порозната природа на својот антикорупциски систем.
Изложени на блескавото сонце на глобалната контрола, сега често и брзо доаѓаат предлози за тоа како да се обезбедат транспарентност и отчетност на работата на европратениците, од кои огромното мнозинство навистина работат етички и со јавниот интерес во срцето. Претходните обиди за реформи беа исполнети со внатрешна инерција и често со оправдување дека слободата на изборниот мандат на европратениците не смее да биде поткопана. Овој силно корозивен скандал треба – или мора – да ги отстрани тие бариери настрана.
Основниот проблем е што парламентот се самополитизира. Кога правилата не се почитуваат, има малку последици, ако и воопшто има.
Кодексот на однесување на европратениците, на пример, го надгледува комисија составена од европратеници со ограничени овластувања, а конечната одлука дали да се дејствува или не е на претседателот на парламентот. На европратениците им е дозволено да имаат втори работни места, што доведува до ризик од конфликт на интереси. Не постојат правила за работните места на европратениците по мандатот и нема потреба да се регистрираат и јавно да ги објавуваат своите состаноци со претставници од странски земји.
Во најмала рака, сите овие правила мора да се заострат и недвосмислено е можно да се направи тоа, истовремено дозволувајќи им на европратениците да го извршуваат својот политички мандат и да му служат на јавниот интерес.
Дали заострениот етички систем би го спречил очигледниот поткуп – кој вклучува куфери со готовина – што се случи во овој случај е дискутабилно.
Сепак, она што е сигурно е дека лабавите правила доведуваат до бавно опаѓање на стандардите, вклучувајќи го и она што може да се нарече морална корупција, почнувајќи со непријавени состаноци со лобисти и замижување пред судир на интереси.
Кога основната етика на институцијата не е особено јасна или наметната, тогаш оние што работат за неа се изложени на многу поголем ризик да постапат на начин што или е или се чини дека е неетички.
Треба да се земе предвид и капацитетот на оние што знаеле или се сомневале што се случува. Договорите за работа на многу од оние што работат за европратеници може да бидат несигурни и тоа исто така претставува ризик.
Можеби имало луѓе што сакале да алармираат, но сметале дека нема да бидат доволно заштитени. Упатувањето на овој повик ако вашата работа, па дури и можноста да работите во парламентот, некогаш е во прашање, е многу потешко.
Но иако парламентот е тој што е на удар на полицијата, медиумите и, всушност, на пошироката јавност, овој скандал исто така го става во центарот на вниманието на секоја институција на ЕУ, имајќи предвид дека повеќето луѓе не успеваат да ги одвојат една од друга и дека, во секој случај, лобистите се насочени кон сите нив.
ЕУ мора да направи многу повеќе за целосно да ги признае последиците од глобалната моќ што ја дава. Обидите да се корумпира не само што се неизбежни туку се и логични. ЕУ за возврат мора да ја препознае оваа логика и да направи сѐ што може за да ја спречи корупцијата.
Иако овој скандал е особено еклатантен, играчката за лобирање остана во голема мера непроменета со текот на годините, при што лобистите правеа сѐ што е потребно за да остварат влијание преку мрежа на неформални и формални контакти, и на политичко и на експертско ниво, и во текот на целото одлучување.
Ова влијание ги вклучува националните министри и амбасадори што имаат голема моќ во донесувањето одлуки во ЕУ, но кои практично не се предмет на никаков надзор.
Во мојата работа како омбудсман на ЕУ, редовно го привлекувам вниманието на потребата да се биде внимателен во врска со оваа мрежа на влијание, со спроведување правила за затворени врати и за состаноци со лобисти, како и со регулирање на судирот на интереси.
Како и секогаш, за жал, потребен е скандал за да се врати вниманието врз тие пораки.
Претседателката на Европскиот парламент, Роберта Мецола, вети дека нема да остави ниту еден камен непревртен во справувањето со скандалот.
Најголемата услуга што парламентот може да ја направи за себе, за својот углед и за враќање на нарушената доверба кај јавноста е да го исполни ова ветување, со преземање силни, конкретни и трајни активности. И другите институции треба да земат предвид и да го избегнат искушението да мислат дека тоа нема никаква врска со нив.
(Емили О’Рајли е европска народна правобранителка, одговорна за истрага за злоупотреба во институциите на ЕУ)
