Срамот порано беше доказ дека човекот има душа. Не морална слабост, туку знак дека сè уште постои внатрешен живот во него – простор во кој тој разликува што е од она што би сакал да биде. Срамот беше границата што нè правеше луѓе. Денес, меѓутоа, стана срамно да се чувствува срам. Во време на општа бесрамност, оној што се чувствува засрамено покажува дека сè уште има што да изгуби – а тоа е најтешкиот грев во ова општество.
Психоанализата го разбира срамот како афект што се јавува при средбата помеѓу „јас“ и идеалното „јас“. Фројд го гледал срамот како реакција на откривањето на она што треба да остане скриено – без разлика дали е тоа телото, инстинктивен чин или морална слабост. Срамот не е, како вината, поврзан со направеното дело, туку со сликата за себе. Срамот е ефект на самооткривањето, моментот во кој субјектот се соочува со разликата помеѓу себе и своите идеали.
Како се гледаме себеси
Мелани Клајн нагласи дека срамот се однесува на односот кон сопствената слика, а не кон некој предмет, кон друг. Во таа смисла, срамот секогаш е нарцистички: тој зборува за тоа како се гледаме себеси и како веруваме дека другите нè гледаат. Многу често како проектираме дека другите нè гледаат, како мислиме дека им изгледаме на другите, што исто така честопати нема никаква врска со другите.
Хајнц Кохут го сметал срамот за клучен ефект на нарцизмот. Тој не го спротивставува срамот на гордоста, туку го гледа како нејзин внатрешен партнер, како момент кога нашите идеали мора да признаат дека не сме совршени. Срамот, во оваа смисла, не мора да биде деструктивен: тој е мост помеѓу грандиозноста и реалноста, помеѓу фантазијата за совршенство и реализацијата на човечките ограничувања.
Психологот Ира Натансон го воведе концептот на „компас на срамот“, опишувајќи ги начините на кои луѓето го избегнуваат овој афект: со повлекување, напаѓање на себеси, напаѓање на другите или негирање. Сите овие реакции се деструктивни бидејќи тие избегнуваат соочување со вистината за сопствената несовршеност.
Единствениот конструктивен начин за излез од срамот е да се прифатиме себеси како човечки суштества што можат да згрешат. Сите сме несовршени и никој никогаш не може да ги достигне своите идеали.
Сепак, живееме во нарцисоидна култура во која овие идеали се превисоки, а нивната неостварливост е негирана. Се преправаме дека ги постигнуваме, а кога сликата се распаѓа – остануваме празни, обезвреднети и без идентитет.
Жак Лакан го поврза срамот со погледот на другиот: моментот во кој субјектот станува свесен дека е виден. Но, во денешниот свет, тој друг повеќе не е симболичен – тој друг е алгоритам.
Тој не суди, туку мери. Не ја гледа нашата душа, туку нашата активност. Во општество на постојана видливост, срамот повеќе не се појавува како момент на самоспознание, туку како трајна состојба. Така срамот се претвора во срамота: повеќе не е важно кој сум, туку како изгледам „изразено во бројки“. Ако немате лајкови на социјалните мрежи – исчезнувате. Ако имате – ги губите границите. Нашите идоли денес не се срамежливи, туку бесрамни. Нивната бескрупулозност се продава како автентичност. Фројдовото суперего, кое некогаш казнуваше, сега охрабрува: „Бидете храбри, покажете сè, кажете сè, објавете сè“.
Доналд Карвет би рекол дека живееме во време на морална перверзија – етиката стана непрофитабилна, а неетичноста профитабилна. Бесрамноста што ги брише сите граници не е, се разбира, храброст, туку заборавеност. Тоа е неможноста да се видиме себеси како некој што може да прави грешки. Хана Арент рекла дека злото често произлегува од отсуството на мисла, од механичко дејствување без внатрешно размислување. Во таа смисла, бесрамноста е баналност на емоциите: реагирање без мисла, изразување без свест, зборување без увид.
Враќа во реалноста, лекува од површноста
Терапевтската култура дополнително го комплицира прашањето: го прогласува срамот како „токсично“ чувство од кое мора веднаш да се ослободите. Се заборава дека без срам нема компас. Срамот не е пречка, туку граница што нè штити од грандиозното надувување на себеси. Нè враќа во реалноста.
Парадоксално, срамот е можеби единствениот афект што може да нè излечи од површноста. Кога сме засрамени, тоа значи дека постои внатрешен сведок што нè гледа – не општеството, туку совеста. Срамот е моментот кога субјектот се одвојува од својата слика и станува реален за првпат.
Срамот е неопходен и за љубовта, бидејќи само оној што може да се засрами може да сака. Љубовта без срам е поседување, завист или експлоатација. Љубов со срам – тоа е човечко достоинство што преживеало дури и во ерата на алгоритмите. Можеби токму овој момент на црвенење и молчење пред вистината значи дека сè уште не сме се изгубиле. Бидејќи оние што сè уште знаат да се засрамат – сè уште знаат да размислуваат.
Рената Сениќ
