Веднаш по преземањето на функцијата претседател на Соединетите Американски Држави, Доналд Трамп се повлече од церемонијата за да потпише важни извршни наредби во својата канцеларија. Втората од нив се однесуваше на подготовката на прославата на 250-годишнината од усвојувањето на Декларацијата за независност, која ќе се одржи на 4 јули 2026 година. Значењето на оваа годишнина за американската нација и, следствено, за нејзините функционери не е непознато за нашата јавност. Сепак, се чини дека сè уште не го разбираме вистинското значење на декларацијата, не само за Америка туку и за модерната цивилизација, која во голема мера се заснова на принципите што овој документ ги промовираше, а Уставот на САД подоцна ги преведе во обврзувачки норми.
Многу Европејци ја потценуваат американската историја, верувајќи дека е премногу кратка за да биде значајна. Ако под историја подразбираме бесмислено крвопролевање во кое умираат милиони луѓе, уништување на поразените во сурови војни, колонизација и грабеж, американската историја е навистина многу посиромашна од историјата на европските држави. Но, ако треба да ги истражиме историјата на човековите права, историјата на независната правда, историјата на повеќето денешни цивилизациски достигнувања, од поделбата на властите до правната сигурност и слободата на пазарот, би откриле дека повеќе или помалку сè што сметаме за европски вредности се состои од докажани американски вредности. Докажани бидејќи се применуваат во пракса, а американски бидејќи отсекогаш се применувале само во Америка. Накратко, американското наследство може да биде несовршена, но сепак функционална демократија, додека европското наследство е претежно просветлен апсолутизам. Она што денес го сметаме за европски вредности, Европа го презеде од Америка во 1945 година.
Декларацијата за независност и текот на раѓањето функционална држава беа дефинирани од основачите, кои многумина ги сметаа за најкомплетни државници во светот во тоа време. Текстот на декларацијата го напиша Томас Џеферсон, подоцна трет претседател на Соединетите Американски Држави, откако беше замолен да го стори тоа од подоцнежниот втор претседател на Соединетите Американски Држави, Џон Адамс, кој го оправда своето барање велејќи дека Џеферсон е од поголема земја, попопуларен е и може да пишува десет пати подобро. Џеферсон и Адамс подоцна ќе станат големи политички противници, но не и непријатели. Нивниот политички конфликт ќе доведе до познатата одлука на Врховниот суд „Марбери против Медисон“ во 1803 година, напишана од друг основач, Џон Маршал, со која ќе се воспостават принципите на независно судство и ќе се воспостави првиот вистински уставен суд во светот. Првиот уставен суд во Европа ќе биде формиран дури во 1920 година во Австрија, врз основа на таканаречениот устав на Келзен, благодарение на распадот на Австро-Унгарија. Симболиката на демократијата е неумолива: Џеферсон и Адамс починаа на ист ден, 4 јули 1826 година, на педесетгодишнината од Декларацијата за независност.
Дека Декларацијата за независност не само што го означи раѓањето на нова нација и светска сила туку и ја претставуваше основата на цивилизациските достигнувања на модерната демократија ќе покажеме само со примерот на правото на приватност. Имено, концептот на ова право го разви познатиот судија на Врховниот суд на САД, Луис Брандеис, елаборирајќи го поимот за потрага по среќа, кој беше воспоставен со декларацијата. Поранешниот претседател на Врховниот суд на САД, Ренквист, правилно забележа дека додека француската буржоаска револуција, особено за време на јакобинската диктатура, во пракса целосно ги негираше сите достигнувања на Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот, Американската револуција го направи спротивното – покажа дека овие достигнувања не само што се применливи во пракса туку се и плодна почва за развој на демократијата.
Затоа, по повод годишнината, Американскиот правен центар ќе објави збирка трудови за Декларацијата за независност, во која најголем простор ќе им биде посветен на студентски трудови, избрани и селектирани врз основа на претходно објавен конкурс. Ова нема да се случи затоа што проектот на центарот бил финансиран од некого, ниту затоа што имал цел да ја промовира Америка. Причината зошто решивме да го направиме овој чекор е крајно себична. Сакаме да покажеме дека светилникот постои и дека држава заснована на поделба на властите и владеење на правото не е мит. Сè што треба да направиме е да научиме како Американците го направиле тоа и да го копираме рецептот од нив. А пред тоа, да им оддадеме признание и да покажеме почит за нивниот уникатен глобален придонес во, како што го нарече претходно споменатиот Ренквист, уметноста на владеењето на правото.
Војин Биљиќ, претседател на Американскиот правен центар
(Политика.рс)
