Записи во несоница
Сензибилните и визионерски души во Европа се возбудија безмалку агонично уште со првиот писок на парната локомотива до степен на катастрофични чувства од цивилизацијата забрзано што надоаѓа веќе од нејзината блиска иднина, која во нивните профетски визии ја рефлектира сликата на она што многу подоцна од поетите, особено експресионистите, и пред Сартр психодијагностички беше детектирано како „мачнотија на постоењето“. Набргу станува јасно дека цивилизацијата на забревтан технички прогрес ја истура на улиците, во фабриките и душата на човекот суровата натуралистичка крајно рационализирана и банализирана слика на реалноста, која него го става стиснат во менгемето на капитализмот и дарвинизмот на канибалистичкиот слободен пазар и профит по секоја цена, до газење преку живи трупови да се оствари тој. Песимизмот и отпoрот кон брзонадоаѓачката цивилизација што ја урива интимата на човековата внатрешна среќа од романтичарите, природно, како нивни наследници, го презедоа симболистите. Kако нив, и тие го одбраа бегството од неа за што и Русо за тоа бегство напиша десетина дебели тома, целосно отфрлајќи ја цивилизацијата на техничкиот прогрес како несреќа за личноста, упатувајќи ја неа кон исконската и невината слика на природата.
И романтичарите и симболистите го знаеја тоа, но тие отидоа уште подалеку од Русо, бранејќи го преде сѐ од грубата надворешна слика на цивилизацијата своето внатрешно Јас како свој, но и како космички епицентар на нивниот внатрешен свет.
Бодлер него го проектираше како слика на „шума од симболи“ низ која чекори човекот. Сега низ таа мистична шума и со димензии на прашума чекорат поетите и другите уметнички души, кои се најчувствителниот сеизмограф на епохата што лека полека пред нивни очи влегува во агонија на цивилизацијата што се материјализира и рационализира драматично до поништување, осиромашувајќи ја човечката психа. Цивилизацијата во која сѐ е програмирано до баналност и познато во перспектива на нејзината стерилност. Оттука и повикот на Бодлер да се оди далеку кон Непознатото ќе стане главно мото на уметниците од романтизмот наваму, преку симболизмот, сѐ до експресионизмот пламнат во Германија, а потоа раширен низ Европа сѐ до Балканот.
Кај експресионистите се најизразити чувствата на гадење и визиите на апокалиптичните слики во кои се урива од темел цивилизацијата. За водечкиот германски експресионист Готфрид Бен таа е целосно „банализирање на човечкиот живот“. „Стварноста, вели тој, тоа е капиталистички поим. Стварноста тоа да ти било парцели земја, индустриски производи, книжење хипотеки, сѐ што може како добивка да се означи со цена. Стварноста, тоа е дарвинизам, меѓународни коњски трки со препреки и секакви други привилегии. Духот тука нема никаква стварност. Тој ѝ се обраќа на својата внатрешна стварност“. Во таквата банална цивилизација Бен и човекот, во неговата прва книга „Песни од мртовечницата“, го посматра низ призмата на неговото биолошко проколнатништво осуден на распаѓање. Кај него тој уште помалку проаѓа и како социјално битие во цивилизацијата од која се гади. Во неа тој се распаѓа духовно и психолошки, станува аморфен и ја губи својата автентична личност.
Тоа е вистината, реалноста сурова за сензибилната душа, која дарвинистичкиот капитализам ја довeдува до работ на нејзиниот слом. Таа сега сфаќа, како што вели и Бен, дека среќата има „архаични црти“. Тие можат да се видат само во исконската невина слика на природата, но и во некои цивилизации на магиската култура на душата, со исклучителен ум и духовна енергија. Таква е, на пример, сумерската блискоисточна цивилизација покрај Тигар и Еуфрат во која нејзините жители ја проектирале душата во небото, откривајќи ја на тој начин врската меѓу нејзиното внатрешно микро и космичкото макро Јас. Нешто слично како врската на Атман со Брахман кај Индусите. На тој начин сумерските пастири ја откриле астрологијата, космичката слика на човековиот внатрешен свет, а потоа и астрономијата од која се родила таа. Тука станува впрочем збор и за нешто многу важно, за шестото сетило за мистика, кое целосно aтрофирало кај човекот на модерната технолошка цивилизација што ја турка капитализмот само кон капиталот. Станува збор за она нешто кое Леви-Брил на кого се повикува и Јунг го означува како „мистична партиципација“, а тоа значи внесување душа во материјалниот, растителниот и билниот свет, негово целосно одухотворување како интимен дел од човековата внатрешна природа. Тоа е магијата на микро и макрокосмичката слика на постоењето што пулсира со ритамот на отчукувањето на човечкото срце и со визиите на човечката душа.
Таа мистична партиципација за која говори Леви-Брил е целосно отсутна кај човекот на модерната цивилизација со исклучок на уметниците, посебно меѓу нив на поетите. Тие што се сепак најдлабоките трагачи, сѐ до десакрализаторскиот постмодернизам, по архаичното и магиското, по сѐ што има трансцендентална моќ да ја крене на повисок степен душата. Најрадикален на тој план на визија (не сум сретнал порадикален од него) е пак веќе спомнатиот Готфрид Бен, кој од „Песни од мртовечницата“, најгрозни во европската поезија, за да се оддалечи од одвратната цивилизација директно влегува во зенитно осветлената архаична слика на медитеранскиот пејзаж, без човекот, со неговата елементарна магиска енергија. Но тој е само основата од која тој оди уште подлабоко, кон самиот искон, развивајќи ја неговата визија во правецот како што тој ја именува неговата „регресивна трансценденција“ со која човекот по обратен пат на еволуцијата се враќа назад во потрага кон крајната среќа: не во животно, не во дрво, не во билка, туку во првобитната слуз што дреме во прастарите претпотопски мочуришта. Така. Можеш да замислиш сега, драг читателу, каква врата за враќање наназад во потрага по среќа му отворила на поетот „регресивната трансценденција“ како отпор од цивилизацијата, која кај него предизвикувала нагон за повраќање. А неговиот пример за радикален бег од неа во пределите на архаичното е речиси сон на сите уметници од романтизмот до експресионизмот. Потоа се појавува во футуризмот машинскиот утопизам на Маринети и Мајаковски.
Во потрага по архаичното се упатуваат покрај поетите и сликарите. Еден од најрадикалните примери на тој план меѓу нив е примерот на Пол Гоген. Тој, како што вели и Х.В. Џонсон во неговата позната Историја на светската уметност, „им советувал на своите пријатели симболисти да ја избегнуваат грчката традиција и наместо кон неа да се свртат кон Персија, Далечниот Исток и Стариот Египет“. Како коментар на тоа Џонсон додава: „Таа идеја по себе не била нова. Нејзиниот првобитен извор е праисторијата, градините на земниот рај во кој луѓето живееле, а можеби и повторно можат да живеат во природна и невина состојба“. Така. Но романтичарското заминување на Гоген на Тахити на јужниот азиски Пацифик имало и силно симболично и во основа дијагностичко значење, оти тоа е поврзано со повеќевековната, од Колумбо и Магелан наваму, ширење на раната на западната цивилизација на сите четири страни на Земјината топка. Бегството на Гоген на Тахити е бегство од таквата антихумана цивилизација. Пред тоа тој се засолнувал колку-толку од неа, заедно и со Ван Гог во француската Прованса. Ван Гог не замина негде далеку од цивилизацијата како својот ликовен собрат. Неговото бегство од неа беше внатре во себе и во неговите ликовни мотиви со архаични црти. Ги сликаше сѐ уште негибнатите од цивилизацијата пејзажи на Прованса, нејзините чемпреси и сончогледи, скромниот архаичен пејзаж на својата сиромашна соба како и старите чевли во долги варијации. Тие му беа добредојдени и на Хајдегер за неговите егзегези на битието.
Сеедно. Воопшто и европската модерна од првата половина на 20 век имаше силен нагон за архаичното, далеку од рационализираниот и банален свет на западната технифицирана цивилизација на капиталот. Така беше откриена сумерската култура од чија геометриска естетика на валјакот и конусот се инспирира и сликарството на Сезан, а потоа беше откриена и негроафриканската уметност со нејзините тотемски маски и архаични скулптури во дрво. Тие веќе и беа донесени во „Лувр“ и во Британскиот музеј во Лондон со бродовите на Наполеон и Англосаксонците од нивните воени и колонизаторски походи на Блискиот Исток и во Африка. Но некои уметници и сами одеа во тие раритетни предели за инспирација, како што го правеше тоа Делакроа, кој најсјајните свои слики ги наслика со архаични мотиви полни со исконска убавина во Тунис и Мароко. А се растрчаа по таква инспирација низ архаичните „нецивилизирани“ предели низ светот и европските патoписци, кои не го заобиколија тука ни Балканот како до денес архаично, здраво духовно и биолошко подрачје со живи митови и култура. Меѓу нив е и сјајната шкотска патoписка Ребека Вест со нејзините брилијантни балкански есеи, во кои е фасцинантно претставена и длабоката антрополошка слика на македонското колективно битие. Дури ни кај Македонците во таа смисла никој досега не дал поубав портрет од неа на македонската жена од длабинска митска перспектива. А тука е и сјајната перцепција на Шкотланѓанката на феноменот на македонската борба и комитите, плус покрај тоа и некои антрополошки снимки на некои македонски оази на фолклорот и митот од Битола до Скопска Црна Гора, од која таа била посебно фасцинирана, па екстатично вели дека без неа не може да постои Европа. За разлика од нас, денес, кои немаме храброст да ѝ речеме на бриселската цивилизациска ороспија дека без Македонија не може да постои таа.
Така. Западната цивилизација е фалена како најнапредна не само на планот на техничкотехнолошкиот и научниот прогрес туку и на планот на нејзината демократска и наравно, следствено на тоа, хуманистичка етика. А, имено тука, драг читателу, таа до темел се урна со двете свои светски војни, кои самата ги произведе со нагонот на својата не духовна (за која си ја продаде душата на Мефистофел нејзиниот Фауст), туку материјална цревоугодна лакомост, за прераспределба меѓу себе на подрачјата за материјален грабеж. А за таа нејзина „етика“ во која го нема Господ како нејзин постулат, како што велеше атеистот Кант, за да се одбрани таа нема ништо. Тоа го илустрира најјасно од сѐ идентитетскиот геноцид на таа безбожна цивилизација над Македонците.
Маркузе во својата слика на цивилизацијата, која, се разбира, најмногу ја рефлектира западната, ги дава нејзините битни опозитни парови. Тоа се: царството на нужноста – царството на слободата, разумот – имагинацијата, дијалектика – мирување, цивилизација – култура. Да. Но во контекстот на темата на нашиот есеј нѐ интересираат пред сѐ последните два пара од Маркузеовата опозитна листа: дијалектика – мирување и цивилизација – култура. Тука парот дијалектика – мирување е карактеристичен, драг читателу, пред сѐ за источните култури на метафизичка Азија, а помалку за Европа и западната цивилизација испловена на површина со нејзината „демократија“ со гилотината на Бастилја. Кога во тој контекст ја спомнуваме Азија мислиме првин на нејзините две монументални цивилизации Кина и Индија. Кај нив, и во двете, во Маркузеовиот пар дијалектика – мирување доминира речиси и до апсолут вториот член од тој опозит: мирувањето во чиј епицентар бесшумно се остварува спокојната без потреси внатрешна дијалектика на развојот со предоминација на онтолошката и етичката содржина на колективното битие, а не на технолошко профитабилната карактеристична за европскиот Запад. Ако сакаме таа источна азијатска филозофија да ја илустрираме конкретно, покрај многубројните примери ќе се послужиме со неподвижниот и седнат крснозе во стилот на падмасан јога Буда. Тој не се движи, статичен е. Но тоа е мобилната статика на источното битие во која сите нешта доаѓаат кај него и се вртат околу него. Нешто слично има во симболизмот на кружниот танц на дервишите. А западната профитабилна, материјалистичка цивилизација нема ништо со тоа. Тоа е цивилизација, фројдовски речено, на неспокојот, на неврозата чиј магнетизам е диктиран од материјалистичкиот порив на нејзиното битие во перманентно морално распаѓање. Таа е хераклитовска, невротична цивилизација, која меѓутоа никогаш не го сфатила Хераклит за да извлече поука од неговата река на минливоста и да се сврти кон вечноста. Таа не го сфати битието, како што го сфаќа него Истокот во кој таа, за жал, ги препознава само варварите. Таа никогаш не ѝ се посвети сериозно на потрагата по него на античките претсократовски филозофи, па сега таа празнина се труди да ја надополни, поревајќи се. А античките филозофи, драг читателу, мислеа за битието како некој вид божествен простор што ги зрачи тајната и убавината на човековото постоење. И тоа и кај нив ја реализира својата статичност како внатрешна мобилност, слично на источната филозофија за што го зедовме како архетип примерот на Буда. А и кај претсократовските филозофи има еден што е најрадикален и најилустративен на тој план: Парменид. Парменид, автентичен Буда на западната европска цивилизација, опозит, но во длабинска егзистенцијална и метафизичка смисла сличен на Хераклит. И обратно Хераклит на Парменид. Но и двајцатa не беа сфатени од западниот окамовски рационализам.
продолжува
