Постои клучна разлика помеѓу политиката и уметноста: додека политиката мора да се занимава со редот во општеството, уметноста се занимава со хаос. И двете се клучни за опстанок, неопходни за живот. Во последните неколку години оваа граница е нарушена и замаглена
Денес, повеќе од кога било досега, сме свесни за општественото значење на театарот. Иако уметноста и општеството имаат своја динамика, цели и извори, тие се суштински испреплетени. Ако е точно дека политиката го дефинира карактерот на општеството преку разгледување и толеранција на туѓите идеи, тогаш театарот поминува низ истиот процес, само можеби не во директна врска со општеството, туку на поетско ниво.
Неодамнешниот случај на протест против прикажувањето на претставата „Оружјето и човекот“ според текстот на Џорџ Бернард Шо, во режија на Џон Малкович, а во продукција на националниот театар „Иван Вазов“ од Софија, уште еднаш ја доведе во прашање автономијата на уметничкото изразување. Имено, тамошната екстремно десничарска партија ја спречи публиката да ја следи премиерата и побара одговорност од раководството на театарот бидејќи оваа претстава била поставена во Бугарија. Скандалот бил голем и довел до тепачка.
Инаку, драмата е напишана пред повеќе од сто и триесет години и е едно од често изведуваните дела на Шо. Самиот автор го класифицира меѓу „пријатните парчиња“ и во предговорот одговара на критиките дека ги негира храброста, патриотизмот, верата и великодушноста. Денешните националисти во Бугарија беа навредени од тоа што претставата се одвива за време на српско-бугарската војна од 1885 година и по неа, како и за време на познатата бугарска победа кај Сливница.
„Оружјето и човекот“ се наоѓа за време на конфликтот меѓу малите балкански држави чии војски се командувани од странци: бугарската војска е предводена од руски офицери, додека српската војска е под команда на Австријци. Главниот лик е Блунчли, симпатичен швајцарски платеник, кој, наместо муниција, чува парчиња чоколадо во џебовите. Писателот не се колеба да ги прикаже домаќинските навики на семејството на бугарскиот мајор, каде што секојдневно „не мијат раце“ и слично.
Ова „пријатно парче“ претходно беше изведено во Бугарија, а кај нас го видов во театарот во Крушевац под наслов „Чоколаден војник“. Тоа беше духовита и разиграна претстава, која беше успешно прикажана на средбите „Јоаким Вујиќ“ во 1984 година. Кога подоцна би размислувал за овој наслов, би заклучил дека не би бил гледан и дека идејата за можна поставка брзо би почнала да бледнее.
Има одредена иронија во судбината на претставата во Софија. Сите што ја гледаа велат дека е ужасна – така се играше во Бугарија во седумдесетите години на минатиот век. Во исто време, иако звучи малку наивно, текстот не е допрен. Тоа го кажаа оние што ја бранеа претставата – либерални актери, режисери и критичари. Тоа е демократија: не ти се допаѓа, но браниш уметничко дело затоа што си уметник. Имаше и различни мислења. Многумина гласно се прашуваа дали Малкович може да ја постави истата претстава за Афроамериканците.
Ако се заобиколи политичкиот и верскиот идеализам што го имаше британскиот премиер Гладстон кон балканските држави кои штотуку беа ослободени од деспотското владеење на Турците, се поставува прашањето како оваа претстава всушност комуницира со денешната публика во тие исти но денешни европски држави.
Имав можност да ја видам просторијата во Софија каде што Кемал Ататурк служеше како воено аташе на турската амбасада. Таму слушнав приказна од еден турски историчар од Принстон дека во 1913 година во театарот „Иван Вазов“ Ататурк се восхитувал на бугарската модернизација. Ататурк, идниот реформатор и татко на модерна Турција, ја гледаше операта „Кармен“, а по изведбата рече: „Па, сега ми е јасно зошто Бугарите нѐ победија минатата година“.
Одмаздливото убиство на Медеја на сопствените деца останува неказнето на сцената, кралот Лир ја испитува семејната љубов, за да заврши во лудило, а Ромео и Јулија избираат да умрат заедно наместо да живеат несреќно разделени. Одиме во театар да доживееме нешто од кое или се плашиме или копнееме во секојдневниот живот. Гледачот во театарот може да се вклучи без опасност од преземање ризици. Тоа е најважната функција на уметноста во секое општество.
Во исто време, постои клучна разлика помеѓу политиката и уметноста: додека политиката мора да се занимава со редот во општеството, уметноста се занимава со хаос. И двете се клучни за опстанок, неопходни за живот. Во последните неколку години оваа граница е нарушена и замаглена. Општо земено, политиката во светот многу често е водена од чувствата на непријатност и вознемиреност, отпор кон другиот и различниот, чувството на отуѓеност во глобализираниот свет.
Театарот мора да се занимава со големите прашања на општеството, вклучувајќи ги прашањата за слободата, идентитетот, глобализацијата, екологијата, миграцијата и мултикултурализмот. Денешните големи прашања мора да бидат видливи на нашите сцени, а сцената не треба да служи само како огледало туку треба да ни овозможи пристап до она што се случува „од другата страна на тоа огледало“, како што истакна Харолд Пинтер во текстот „Уметност, вистина и политика“, прочитан на церемонијата на свеченото доделување на Нобеловата награда во 2005 година.
Уметникот нè поттикнува за да ни овозможи да ѕирнеме во нашите вознемирени души. Затоа, во општество во кое се поставува прашањето дали мирниот соживот е сè уште остварлива опција, ние се залагаме за целосна автономија на уметниците.
Небојша Брадиќ
