Течат последните денови на август – месецот кога се раѓаат првите спектакуларни залези/заоѓања, особено ако сте покрај вода. Денови кога може да се посведочи на чудесниот спој на четирите елементи (од поделбата на Емпедокле) – земјата, водата, воздухот и огнот. Глетки каде што се чувствува и петтиот елемент – онаа животворна сила што ги пронижува/поврзува сите нешта, именувана како етар (Аристотел), квинтесенција или едноставно Љубов (Емпедокле). Со еден збор – духот на сите нешта…
Но август (ме) потсетува и на две поинакви заоѓања: годишнината од смртта на кралот на рокенролот Елвис Присли и годишнината од раѓањето на Охридскиот рамковен договор (првата е на 16, а другата на 13 август). Се разбира, двете немаат ништо заедничко и постојат временски, просторно и тематски разделени без каков и да е именител, но како што одминува времето, приближува и натрупува сè под една лупа, па така и овие годишнини се „сретнаа“ во феноменот на залезот и делумно во неговата суштинска спротивност – петтиот елемент.
Разликата е во „шокот“ на нивната вест: ми беше потешко да прифатам дека „кралот“ умирал додека проодував. За жал, поочекувано беше сознанието дека државата почна да умира на (изборни) рати со проодувањето на консоцијациското „чедо“ во рацете на пет потпишани домашни старатели и двајца гаранти за старателите… Но ред е да му се отстапи предноста на моќниот глас (овде, на „кралот“), одошто на безгласните (овде, слуги на новите моќници).
Една од последните изведби (и неразделно брилијантната изведба на сцена) на Елвис Присли е песната „Ослободена мелодија“ (Анчеинд мелоди), оттука и негова лебедова песна (претходно популаризирана од „Рајтерс брадарс“, а впечатливо препознатлива по филмот „Дух“). Но тоа не е песна за љубовни „затвореници“, како што обично се претпоставува, туку за вистински (иако филмски) затвореници и живот во затвор (едноставните и прости стихови за љубовта може да му звучат патетично на еден „слободен“ човек, но не и на оној во некакви окови).
Со последната изведба, Елвис ја испорачува „вечната“ непомирливост меѓу телото што умира во грчеви и душата што пее за ослободување од нив, иако самиот пред телесен крах (од многуте здравствени компликации и зависности). Силата на неговиот глас е она што е во спротивност на (или покрај) распаѓањето одвнатре: два месеца по својата „лебедова“ изведба, кралот умира, додека самиот (уште едногодишен) учев да ја исправам сопствената тежина – штафетен завет од „нашите“ далечни мајмуни (ќе помине уште многу време додека истите тие го одложат стапот на насилството и научат помирољубиво да делат пцости).
Во меѓувреме, „Ослободената мелодија“ ќе ги менува своите изведувачи и затвореници од двете страни на сцената, а нешто пред ударните темели на независна Македонија, на (уште) малите екрани ќе тече уште едно обликување на глината во фонот на истата песна и под дејство на петтиот елемент (на љубовта) – овој пат во рацете на Деми Мур (и уште живиот Патрик Свејзи) во „Дух“.
Нешто подоцна, петтиот елемент ќе доживее екранизација во истоимениот филм од 1997 година во режија на Лук Бесон, каде што хероината (во улога на Мила Јовович) ќе биде манифестација на самиот елемент, и слично на онаа глина, ја обликува надежта за човештвото, на мостот меѓу живото и неживото нешто, наспроти темнината, самиот дух на нештата…
Десет години по Охридскиот рамковен договор, напишав еден скромен текст за еден поинаков дух – Липхартовиот „дух на приспособување“: за политичката култура на елитите, базирана на компромис и договор меѓу елитите, како сублимат на основните предуслови за функционирање на консоцијацискиот модел на демократија (четири на број: рамнотежа на моќта на сегментите во општеството, повеќепартиски систем, мала големина на државата и расцепи што се вкрстуваат). Аналогно на сфаќањето на старите грчки филозофи, петтиот елемент е онаа непишана, апстрактна содржина што го пополнува просторот меѓу преостанатите четири елементи/предуслови и го прави можно функционирањето на моделот.
Рамковниот договор со кој заврши конфликтот од 2001 година го промени постојниот политички систем, преку инсталација на консоцијациски елементи на споделување на власта (усвоен врз основа на искуството на консензуалните демократии што не биле отсекогаш толку консензуални, како на пример Швајцарија и Австрија), но притоа не водејќи сметка за културниот профил и наследство на апликантот и особено – оној на неговите претставници.
Следствено, моделот замислен како средство за трансформација на длабоко поделените општества во стабилна демократија на истекот од втората деценија прерасна во средство за бетонирање на поделбите и стабилна клептократија, а картелот на елити од посредник во градење на општествениот консензус прерасна во негов главен конспиратор и конфискатор. Накратко, елитите се премалку елити, а картелот е премногу картел. Жицата по која се принудени да атерираат помеѓу поддршката на своите сегменти и приспособување со елитите на другите сегменти му отстапи место на самиот народ, за одот над бездната.
Моделот не ги испорача очекуваните резултати во пониските слоеви на пирамидата, но затоа плодовите од делбата/грабежот во врвот и натаму се прикажуваат како делба/подарок за широката (етничка) маса. Отсуството на духот на приспособување, поточно неговата замена со „духот“ на целосно сообразување со другите (поточно со другата „елита“) и послушност пред моќните, придонесе за уште подлабоко отуѓување, апатија и фрагментација на општеството (или она што преостана од него).
Очекувањата од политичките елити да развијат модел на однесување што одговара на консоцијацискиот модел на споделување на власта (промена во начинот на кој се гледаат себеси и својата улога во политиката) прераснаа во општа апатија на гласачкото тело наспроти политичката непроменливост (или „шминка“ промените) во практикување на власта, каде што политичките елити се гледаат единствено себеси. Преговорите по пат на уцени, блокади и нерационални барања, како и фаворизирањето на елитистичките интереси за сметка на националните не само што не беа надминати, туку (о)станаа доминантно препознатливи во споделувањето на власта…
„Кралот“ на рокенролот е одамна мртов, но неговиот музички дух (и оној на рокенролот) е уште жив. Барем така мислам. Но кога е загрозен духот на едно колективно и национално постоење, лесно може да се распадне на некои од оние четири елементи.
Течат и последните денови на август – месецот кога се институционализира феноменот на залезот/заоѓањето на една земја, особено ако сведочите со двете нозе на тлото. Некаква надеж, сè уште, има во расцепите што се вкрстуваат меѓу различните етникуми, кои, без разлика на етничката припадност, споделуваат заеднички именител во економската, социјалната и правната несигурност и, оттука, еднаков потстрек за длабоки општествени промени.
Тоа, и оној „дух на нештата“, петтиот елемент (не на елитите, туку на старите грчки филозофи) – дека е невозможно да се создаде што било од она што воопшто не е и невозможно и нечуено е да пропадне, зашто секогаш ќе постои, каде и да се вметне…. Само „малоумните – бидејќи мислите не им досегаат далеку – веруваат дека може да се создаде она што претходно било непостојно и дека нешто може сосема да изумре и да го снема во целост…“ – така зборува(ше) Емпедокле.
Единствено слободната волја може да му се спротивстави на ваквиот суд и да допушти и натаму да се постапува со него како со лошо обликувана глина до целосно разнебитување или, пак, да го преземе во сопствени раце обликувањето на своето постоење, со вештината и силата на петтиот елемент.
Едно од суштинските прашања во филмот на Лук Бесон е прашањето што го поставува манифестацијата на петтиот елемент – Лиилуу (Мила Јовович) во „залезот“ на филмот: „Која е смислата да се зачува животот кога гледаш што се прави со него?“
Одговорот на ова прашање може да се примени еднакво и за животот на многу покомплексни творби.
