Најпосле убав збор во македонскиот етер: цибрина. Ретко се слуша, но секој може да ја види. Треба само да го крене погледот кон ноќното декемвриско небо. Единствено така може да се разбере зборот што звучи како музички инструмент од чија утроба се раѓа космичка ведрина.
Меѓу народот, ноќите јасни како ден се попознати како јасник: време кога наеднаш застудува, без снег. Време на бистрење на вино и расолница. Време на сув студ. Оттаму таа небесна прозрачност, кога навидум, човек гледа сè и сè гледа во човекот. Но вистински е само студот на бескрајот (и бескрајниот студ) во кој гледа човечкото срце и кој не помалку „гледа“ во него.
Преостанатото е привид(ение) – едно од поубавите и сјајни привиденија за бисерна покривка врз светот, која ја стоплува надежта дека сепак, не е сè (во) темнина. Но ниту е ѕвезда сè што сјае, а на цибрина/јасник сјае сè, на ист свод и во ист гроб: недостижни и „паднати“ ѕвезди, живи и мртви, вистински и лажни… Човекот научил да ги разликува едни од други, за да ги препознае своите водилки во мракот, на патишта без патокази и знаци.
И ако живите и мртви ѕвезди треперат (и мртвите треперат како патувачка светлина, дури зад нив лебдат нивните распаднати тела), лажните не – тие светат од туѓиот блесок. На небото е сепак полесно да се разделат живите од лажните ѕвезди, одошто мртвите од живите. Долу на земјата се потешки двете неизбежности: да се разделат живите од мртвите, а водилките од заблудите (а нема друг пат за живите што води надвор од мракот). Нејсе.
Од (при)виденијата на северната хемисфера (видлива од северната полутопка, од каде што може да се набљудува длабоката вселена), „слегуваме“ во „Северната земја“ (од каде што може да се набљудува длабоката држава), на подрачјето на заедничките заблуди, каде што со речникот на Бела Хамваш – се мотаат особени (и особено туѓи) привиденија.
„Ние, кои малку се разбираме во физиката“ пишува средноевропскиот пророк на апокалипсата во својата Ода на дваесеттиот век, „знаеме за привиденијата дека се најреални суштества, па дури дека се пореални и од соништата. На сите ни е заедничка судбина тоа дека најнапред знаеме што ќе видиме, а дури потоа тоа и го гледаме. За жал, со тој факт треба да се помириме.“
Така пишуваше Хамваш, за привиденијата што се секогаш „наши“ привиденија, оттука и строго непреносливи, како и нивното прогонство кај другите, зашто „никој не може наместо друг да гони привиденија, како што наместо друг не може да сонува“. Самостојно избираме дали и понатаму да живееме со нив или не. Тоа е едно од „правата на лудости“, од кои човек потешко се откажува одошто од своите трезвености, а да се доведе во сомнение правото на другиот на лудост, го прави несериозно и сопственото право на трезвеност – луцидно ќе забележи Хамваш во духот на „белиот хумор“ – нему својствената ведрина за поднесување на своите привиденија (туѓите привиденија се туѓи лудости и следствено – строго непреносливи работи). Но тогаш, постои ли наше „заедничко избрано“ привидение или единствено лични и неотуѓиви привиденија?
Повторно, како патувачка светлина од мртва ѕвезда паѓа и врз овој век мислата на Хамваш во „Пофалба на векот“: „Мошне рано сум открил, дека сите нам ни се заканува голема опасност, а тоа е дека мошне лесно можеме да поверуваме во таканаречениот напредок, во тоа дека еднаш сепак ќе биде подобро, само треба да се издржи ова, потоа односите ќе се поправат и сите ќе бидеме поблиску до Елдорадо, како и да се нарекува, или акционерско друштво на Светската заедница. Колку и да звучи ласкаво, треба да признаам, никогаш не сум бил толку глупав, па да наседнам на овој напредок, да верувам во земјата Дембелија, дури и тогаш ако се вика Утопија, или поинаку, и ако таа вера се поткрепува со застрашувачки научни мисли.“ Така зборуваше Хамваш на крајот од Втората светска војна.
Во еден од тие денови (или можеби во една ваква јасна ноќ) бомба го разрушува домот и библиотеката на Бела Хамваш. Мигот на тоа уништување е надживеан со нов запис од духовната цибрина на Хамваш: врз руините на своите необјавени ракописи, унгарскиот писател ја создава „Филозофија на виното“ – (про)слава (и победа) на ведрината, преку апотеозата на виното, чија творечка опиеност го создала овој свет, а која завршува со напомена дека човек не е однадвор осуден на проклетство, а самиот се држи во проклетство и секоја душа се раѓа цела и таа целина не може да ја изгуби…
Го читам Хамваш, додека го преточувам виното, да го одвојам бистрото од матното, а чистото од талогот: секој има некој свој подрум, а во секој подрум се мотаат некакви привиденија, дури и ако го гледаш она што си знаел дека доаѓа (или барем си мислел дека знаеш).
И иако никој не може наместо друг да сонува или да спаси друг од привиденија (притоа и сон од привид да дели – како што стихува Конески), сеедно ќе мора да ги одживее заедно со преостанатите привиденијата што власта ги поматила со провиденија, а водилките со заблуди, па ги фрлила живите сосе мртвите ѕвезди (п)од македонското небо, како бисери пред свињи… Тоа, и простум да го по(д)несе студот на овој јасник загледан во срцето.
Завршниот збор му го препуштам на Хамваш, од „Скица за една апокалиптична филозофија на историјата“:
„Општо настроение. Историска катастрофа. Техничко име: катастрофизам. Страв од крајот и од визијата на крајот. Распадот како систем. Неминовна декаденција.
Универзално чувствување. Дегенерацијата како епидемија. Осиромашување на животот. Пропаст на убавината. Без радост. Одвај поднослив степен на мачната болка. Утеха нема никаде и во никого. Пад на сите величини. Велат дека фактите зборуваат. Не е вистина. Фактите се неми. Само човекот умее да зборува. Фактите не лелекаат. Смртта е безречен факт. Човекот лелека дека ќе умре. Дека е отруен. Фактите се такви и денес како и секогаш… Медот и денес е сладок. Но непцата не уживаат во него. Млекото и денес е млеко, но стомакот го повраќа. Животот е загорен, запален, горчлив. Расипан. Мириса на мрша…“ Најдолу пишува: 1933 година.
