„На училиште учителката честопати нè прашуваше што ќе бидете кога ќе пораснете, што ќе бидете кога ќе се разотидете оттука, кога ќе станете мажи. Ја веднев главата и си велев во себе: офицер на коњ, офицер!…“
Вака некако ја проектираат понекогаш иднината детските очи низ розовите очила на наивноста. Така некако понекогаш гледаат во иднината и малите (не нужно по обем) држави, големи во немоќта и наивноста. Така и нашата земја (поточно голем дел од нејзините политички претставници) гледа на својот прием во „коњицата“ на НАТО, истата онаа што без одобрување од Советот за безбедност на ООН и наспроти сите морални норми – ја бомбардира последната Југославија, точно пред дваесет години (и два дена), на 24 март, 1999 година. Со тоа беше обележена веројатно најкратката пролет во историјата на овие простори (втората претпоставувам е онаа со нападот на Луфтвафе на Белград на 6 април 1941 година).
Стиховите погоре се издишани од Маркос Мескос, родум од Воден и учесник на „Струшките вечери на поезијата“ две години пред бомбардирањето на НАТО, поетот што ќе забележи дека „луѓе со други образи… ја напишаа оваа историја“, мислејќи на македонската историја и земја каде што „тагата е шлем на главата“.
Поетот убаво гледал во минатото, но не можел да види дека таа (историјата) ќе продолжи да се пишува не само од луѓето со други (туѓи) образи туку и од луѓе без образи, а шлемот што сее тага по светот ќе го носиме еднаш со гордост. И ќе плаќаме за таа „чест“ меѓу еден и два милиони евра годишно.
За тоа, пак, колку ќе изнесува колатералната штета во човечко здравје и животи (и срам за идните поколенија), а кои не можат да се купат со никакви пари, можеби ќе пишуваат некои идни поети, кои ќе гледаат на нас како историја. Велам можеби, ако дотогаш не станат задолжителни очилата на еден дистописки свет, сличен на оној опишан во „Храбриот нов свет“ на Олдос Хаксли (издаден во далечната 1931), како предупредување на тоталитарната судбина на утопиите, свет во кој луѓето се индоктринираат со повторувачки слогани во сонот, да веруваат без поговор во статусот на привилегирано среќни, додека правото да се биде „несреќен“ се „спречува/лекува“ со халуциногени дроги на систематски начин.
Не многу далеку од тој свет, блиску сме и до една друга дистопија, онаа на Реј Бредбери, опишана во романот „Фаренхајт 451“ (адекватно на 233°С) – температурата на која хартијата се самозапалува и согорува, како визија за едно тоталитарно општество во кое книгите се забранети и подложни на палење, напишан како предупредување за последиците од државна цензура со тоталитарна визија за иднината, слична на светот на Орвел (романот „1984“, каде што вистината е цензурирана и постојано одново обликувана и препишувана, во согласност со потребите на „министерството за вистина“).
Сведоци сме на помалку драматични (но не и помалку загрижувачки) забрани, како онаа веќе одмината забрана на филм (на Јани Бојаџи), смеа (стендап-комедија на Сашо Тасевски) и книга (на Стојан Андов). Ирелевантно е дали ми се допаѓа филмот на Бојаџи, дали ќе ме насмее Сашо Тасевски или дали меѓу сите книги за читање ќе ѝ дадам предност на онаа на Стојан Андов – релевантно е правото на изразување. Релевантни се и правото на субјективна (творечка) вистина и правото на уметничко ќоше, под колективниот покрив на општиот дискурс – „зграда“, која и однатре и однадвор е излепена со слогани за една и рамнодушна на критики утописка „вистина“ – онаа за миротворството на НАТО и оправданоста на националните дарови за членство, изнедрени од „џигерите“ на македонската автентичност и култура…
Зборот „утопија“ е измислен од Томас Мор и буквално значи „никаде“. Сите одрекувања во Преспанскиот договор во името на „јавање“ во јато со НАТО водат до себеотуѓување, а најпосле и во самопрогонство (прогонството како збирно име за сите видови отуѓувања е последен чин на една драма, на драмата на „неавтентичноста“, ќе забележи Данило Киш). Повеќето, пак, дистописки романи имаат за цел да предупредат на опасноста на утопиите како механизми на политичка мобилизација и оправдувања на систематско насилство. Оттука и „расадник на илузии, па затоа и неизбежно и на разочарувања“ (Волерстин).
Лично, повеќе ме плаши визијата на Хаксли. Забраната на филм и книга (сè уште) од своите автори прави маченици, а ние како генерација сè уште знаеме да се смееме на многу начини. Во светот на Хаксли не е нужно да се палат книгите, зашто никој не сака да ги чита, ниту вистината останува скриена, а просто е сведена на ирелевантна. Таа судбина на ирелевантност на (и рамнодушност за) вистината, но и рамнодушност пред газењето на правото за нејзино постоење е она што (ме) плаши и застрашува, паралелно со ирелавантноста на (и рамнодушност за) невладеење на правото…
Во „Фаренхајт 451“, мала група луѓе-книги е таа што се обидува да го зачува и спаси духовното богатство на човештвото, учејќи наизуст цели книги за усно предавање на потомците. Токму живоста на усниот рецитал на духовното богатство (преку поезијата) е меѓу причините за обележување на Светскиот ден на поезијата (21 март), заедно со Денот на пролетта и Денот на екологијата. Можеби поезијата (по екологијата) е најзагрозениот столб на човечкиот живот. Во услови кога „новоговорот“ на Орвел е пожив отколку што беше во 1984 година, се чини пригодно да се потсетиме на зборот на Данило Киш за поезијата (кој ако беше жив денес ќе имаше 84 години): „Ние мора да бидеме свесни дека литературата, дека поезијата е браник против варварството, и ако поезијата можеби и нè облагородува со чувства, таа сепак служи за нешто: дава некаква смисла на сушноста на постоењето.“ Поезијата е отпорот (потсетува Киш) против сите опресии што сакаат да го сведат човекот на една единствена димензија – на политичко животно, на милитантно животно, на гол ангажиран човек/животно и на тој начин да го лишат од неговото духовно богатство и сензибилитет. Поезијата најпосле не е привилегија на некои, туку на човекот како вид. Во тоа име ќе ја завршам и оваа колумна, најпрво со завршните стихови на Маркос Мескос од песната „Офицер“ од почетокот на колумната: „…Сега кога знам што значат ордените, ѕвездите на еполетите, сега кога знам што значат ласнатите чизми, што значат мамузите и крвавите труби, претпочитам да бидам овчар и говедар по цел ден, на дожд и снег, во шумата“.
А како Македонија ќе ја заврши својата песна на бината на сегашноста, како пролетно обновувачка или како лебедова? „Бини ќе има сè повеќе, но вистински зборови… сè помалку“, пееше/предупреди во едни августовски мугри Игор Исаковски пред десет години, (иронично) додавајќи: „Само ведро мајстори, уште една бина треба да се демонтира, уште една сцена за евтини суети треба да замине во заборав…“ – наслови „Ние можеме!“ и заврши „можеме само да се смешкаме“.
Орвел стравуваше од стравот како наш џелат, а Хаксли од желбата како џелат. Но сè дури им се смешкаме на овие џелати, можеме да веруваме дека и ноќта е најтемна само пред разденување. А ако и не се разденува брзо и не ни е до смеење, тука се безрезервните насмевки на децата со Даунов синдром (21 март е и Светски ден на лицата со Даунов синдром), од чија светлина се срами и темнината во душата.
