„Во мојот следен живот сакам да живеам наназад: почнуваш мртов и го тргнуваш тоа од патот. Се будиш во пензионерски дом и секој ден се чувствуваш сè подобро. Те исфрлаат бидејќи си премногу здрав, одиш да си ја земеш пензијата и штом почнеш да работиш добиваш златен часовник и забава на првиот ден. Работиш четириесет години додека не станеш доволно млад да се пензионираш. Се забавуваш, пиеш алкохол и генерално си промискуитетен, а потоа си подготвен за средно училиште. Потоа, одиш во основно, па стануваш дете, си играш… Немаш никакви одговорности, стануваш бебе, додека не се родиш.
А потоа, ги поминуваш последните девет месеци во луксузни спа-услови со централно греење и собна услуга на располагање, секој ден со сè поголеми оброци, и тогаш – воала! Завршуваш како оргазам!“
Шегата им се припишува на повеќе автори (меѓу кои и Вуди Ален), но веројатно му припаѓа на стенд-ап комичарот Шон Мори. Но делото е поважно од авторот, зашто останува на публиката.
Има уште една варијанта, но поентата е иста – животот е неправеден во својата завршница: по сето износено бреме и изгубено време, смртта е единствениот „бонус“ за одот по маките. Живеењето наназад би ја исправило таа неправда, смета шегата.
Таа е плод на вечната носталгија за детството и животот како возбуда што расте и завршува со кулминација – онака како што ја разбира една штотуку разбудена младост. И ако навидум се чини полесен животот по нагорна линија на здравјето и силата, а по надолна на одговорностите (кога животниот пат е по правило обратно поставен), каква е смислата да се станува сè посилен, а растоварен од должности и одговорности, дополнително „корумпиран“ од самиот почеток?
Постои и локална варијанта на оваа шега. Овој пат, желбата се однесува на враќање на видеоснимката од свадбената веселба, кога веќе сметката не може да се врати.
Почнува со крајот на веселбата и се премотува кон почеток: парите од џебот на музичарите се враќаат во ќесето на кумот, прасето на послужавникот, даровите им се враќаат на гостите, а парите за свадбата кај сватовите. Дотука преовладува штедната компонента. Но на крајот, младоженците се враќаат дома одделно, под буџетската капа на родителите изморени од чекање децата да пораснат. Штедењето станува јалово. Оваа шега е плод на друга носталгија: онаа за добата на вечна неодговорност, која не е украс ниту на младоста. Ниту ѝ прилега на нејзината сила вакво прибирање под родителска стреа.
Вчерашниот ден е потсетување на еден нејзин празник, одамна отпразнуван и испразнет од смисла, не толку поради долго „закопаната“ држава и нејзиниот патрон (а чиј симболичен роденден се прославуваше како Ден на младоста), колку поради сите младости што (о)станаа непразнично одвеани со смртта (или убиството) на Југославија и особено – потоа. Овде, се чинат соодветни зборовите на младиот словенечки писател Горан Војновиќ за Југославија – непрежалена можност за еден поинаков начин на живот, во кои можеби ќе се препознаат некои што беа деца кога таа се распаѓаше и кај кои (повеќе или помалку) остави чувство на огорченост и изневерени очекувања од она што беше навестено како бајковита земја, за потоа да биде грубо ампутирано. „Нема таков хируршки нож со кој би можел да ја отстранам“ вели писателот, зашто не може да се отстрани она што веќе го нема, а живее преку својот печат врз искуството.
„Ампутацијата“ станува дополнително проблематична ако се поврзе со „анамнезата“ на еден друг (хрватски) писател и поет, Предраг Луциќ, според кого „Југославија беше нашата ЕУ, ја сонуваа најдобрите, а ја урнаа најлошите.“ И не застанаа тука.
Југославија е сè уште алиби за некои денешни неуспеси и проблеми помеѓу одговорните за спроведување на реформите (да го парафразирам Давор Сучиќ – лидерот од „Забрањено пушење“). И денес (како и тогаш) оние што го прогласуваат системот за мртов или го умртвуваат за да „дојде“ живот, паразитираат на истиот тој систем. Заменети се само телата: денес Македонија е алиби за сите неуспеси и проблеми. А ако тоа не поминува, тука е Калимеро – она малечко, вечно недоиспилено пиле (со лушпа од јајце врз главата), кое бидува постојано насамарено и изиграно, со вечна реплика на устата: „Е, нема правда…“
Во меѓувреме, патот до ЕУ личи на шегата погоре, барем во крајните точки: почнува со пусти желби и умртвени одредници уште од почеток, а потоа ги „тргнуваш од патот“ на подмладувањето. За крајот се резервирани само оргазмични очекувања (повеќекратно предвремено одглумени) и спа-услови. Во стварноста, сè упатува на прекинат однос, кој својот некогашен пустински штитеник (оазата на Балканот) го истурка во колатерална штета, а возењето е автомобил под рачна пред автокино. Сè е во рацете на совозачот и никој не внимава на воланот, додека филмот за ЕУ непрекинато тече, но кој го гледа?
Во духот на шегата од воведот и особено во духот на Прличевата „све што је на земја је мамено“, примамен сум и самиот да вратам барем неколку сцени од „веселбата“ наназад и, еве, што гледам: најпрво паѓаат сите маски (сосе оние за короната), а потоа симетрично се бришат одредбите од асиметричните договори со соседите. Мастилото се враќа во пенкалото. Малку претходно, едно друго пенкало, со сочен бакнеж се враќа во џебот на Столтенберг. Брзо зараснуваат ранетите чела од онаа „бурна, пијана ноќ“ на 27 април, а потоа еден по еден, видно оздравени, ранетите го напуштаат Собранието. Следните сцени генерално се повторуваат, но во суштина потсетуваат на свадбата погоре: парите се враќаат во џебот на „гостите“, а шампитата од Владата се враќа во слаткарницата (прасето по некакво чудо сепак го снемува).
Скопје полека, но сигурно заличува на сликата од младоста, кога дишеше со полни гради и кога дишевме со полни гради, а обезглавените бисти на борците и поетите во парковите си ги добиваат назад своите глави.
Како при освојување на вселената, одбројуваат препораките на Европската комисија за започнување преговори за пристапување во ЕУ: десет, девет, осум…три, два, еден, а потоа – ништо. Премотувам забрзано, зашто и при нормално темпо снимката изгледа заматено. Околу 2001 г. сè уште нема ни трага од онаа одисеја во вселената, ама пука филмот. Импровизирано ја лепам скината лента (свадбите, ако се сеќавате – уште се снимаа аналогно, особено на периферијата на државата, макар и во близината на Скопје). Матните сцени се повторуваат зачестено, со многу шум и снег, а особено со дожд и облаци по рабовите на сликата, а потоа една бела ноќ – веселба на среде плоштад. „Притисни малку“ – се слуша гласот на Глигоров кон Кљусев. Шампањското пука. Поточно, тапата се враќа во шишето (премотувам, нели, наназад), а фабриките во рацете на работниците.
Потоа, како и на лицата од свадбата, постепено (но забележително) исчезнува уморот, а се враќа некогашниот „сјај во тревата“ врз насмеаните „гости“ на оваа земја. Сите се прибираат дома во три часот, а неколку години потоа ја проследувам и првата штафета на младоста (всушност последната), која секоја следна година се носи со сè поголем жар. На дванаесеттата се губам. Таа е мојата „Воала“ од шегата. Преостанатото е на друга лента. Ме нема таму. Но знам дека завршува со уште поголема веселба на неколку јазици, кои прекрасно се разбираат кога не им преведуваат политичари „живот“ како „соживот“…
Не сум сигурен дали животот е неправеден во својата завршница, но поголемиот дел од патот е неправеден. И неправедно се чини јаловото постапување со силата на младоста, неупотребена за создавање еден поубав и поправеден свет. За Калимеро и за младоста со лушпа од јајце врз глава немало и ќе нема, ни правда, ни празник.
Последните југословенски младости ги носеа штафетите речиси до самиот крај, но паднаа кога стварноста требаше да се крене како штафета. Ги изневерија силите (и заклетвите) или, пак, силите ги изневерија нив.
Сеедно, тапанот не знае за назад. А кога животот се тера како свадба, со тапани од почеток, сметката доаѓа на крајот. И мора да се плати. Од младите, нивните родители или од нивните уште неродени (или неиспилени) деца.
