Најпрвин лекторска забелешка: зборот „сељак“ е србизам и одговара на нашето „селанец“. Но од осамостојувањето, тој збор почна во скопскиот сленг да добива друго значење. За тоа напишав цела колумна пред повеќе од 20 години, под наслов „Селани и сељаци“. Разликата е јасна, фиксирана во сленгот, ама да повторам: селанец е чесен човек, кој живее од сточарство и земјоделство. А „сељак“ е брзозачевлен неспособен селанец, кој без ниеден занает дошол во град и се фатил, наместо за мотика, ја за „бизнис“, ја за „политика“. Наводниците се овде важни.
Минатиот пат го спомнав паланечкиот менталитет. Негова одлика е класичната партизација: не само во политичка туку во сознајна смисла, зашто делот (pars, partis), паланката, се прогласува за целина (свет). Паланечката филозофија гласи: ако кај нас има поткуп на шалтер, и „кај нив“ (во „светот“) сигурно има поткуп. И затоа, дури и кога ќе одиш да ти дадат нешто што ти припаѓа по право, мораш да им однесеш „нешто“, ама поскапо од бонбониера. И обратната релација важи како паланечка: гледаш како се прави нешто во светот, па потоа истото тоа го пресадуваш во својата паланка, без да размислиш дали ти одговара. Пресадувањето и калемењето туѓи (неприспособени) модели во политиката, економијата, образованието, модата, гастрономијата, сето тоа се знаци на паланечко помодарство.
Тоа помодарство остава погубни резултати за заедницата: не можеш да произведуваш скутери за снег, само затоа што Финска ги произведува, зашто во Македонија нема снег. Тоа е исто како на Ескимите да им продаваш фрижидер, или на Африка да ѝ продаваш термо печки. По книгата на Радомир Константиновиќ („Филозофија на паланката“), ништо ново не може да се каже на оваа тема: паланката е состојба на духот, а не само место. Иако, паланечкиот менталитет често се локализира на едно место: град, држава, дури и култура (европска, американска, македонска), затоа што паланчаните не можат еден без друг. Страдаат од хронична деперсонализација и потребна им е колективна идеја за да опстанат.
Првиот медиолог, Маршал Маклуан, во својата прочуена книга од 1964 година („Сфаќање на медиумите: продолжетоци на човекот“), напиша дека со медиумите светот ќе стане „глобално село“. Неговите предвидувања целосно се исполнија. А и неговиот избор на селото како слика за ефикасна комуникација е точен. Во секое село информациите течат неверојатно брзо: ако Стојан ја претепал Стојанка на крајот од селото, веста до почетокот на селото ќе стигне побрзо одошто електронската вест на Фејсбук дека имало земјотрес на Хаваите. За селото од времето на Маклуан е карактеристично дека не е „вмрежено“, а сепак има свој „интернет“.
Во класичното село, пред да добиеме мобилни телефони, улога на редакциски деск или ТВ-студио во кое се собираат информации од теренот најчесто играла селската кафеана. Таа по правило е сместена во центарот на селото, затоа што центарот е секогаш најблиската точка за секој настан што се случува во замислен круг. Тоа значи дека постојат „теренци“ што ќе ја донесат информацијата „Стојан ја претепал Стојанка“. Во кафеаната информацијата ќе се обработи и ќе се искоментира, па „веста“ освен што ќе одговори на елементарните новински прашања „кој“ (Стојан) , „што“ (ја претепал Стојанка), „каде“ (на крајот од селото) , „кога“ (предмалку), ќе даде одговор и на најважното прашање, со кое веста поминува во друг жанр – новински коментар. Тоа е прашањето „зошто?“ На пример: затоа што Стојанка има љубовник. Така обработената вест, од „телевизиската антена“ (центарот на селото) зракасто ќе почне да се шири низ целото село, преку бесплатните медиуми – гостите на кафеаната. Тие, пред да стигнат со веста дома, ќе кажат уште некому, и работата е завршена – селото е „вмрежено“ и без интернет.
Моделот е комуниколошки беспрекорен. Но тој раѓа и едно свое чедо, кое е чудо од жанр: ТРАЧОТ. Без трачот, селската комуникација е невозможна. Комуниколозите знаат дека кибернетички гледано, при секоја комуникација неизбежно се јавува една техничка појава што се вика „шум во каналот“, а која делумно ја деформира изворната информација. Она „сечкање“ на Вибер е типичен пример за таков шум во каналот на комуникацијата: пред некој ден, поради тоа сечкање, помислив дека еден пријател ми вели „голем ум“ (за еден наш интелектуалец), а тој ми рекол „болен ум“. Таквите технички деформации на информацијата можат да бидат фатални. Но во психологијата на паланката, тие стануваат НАМЕРНИ. Така, можно е на влезот на комуникативниот канал информацијата да гласи: „Стојан ја претепал Стојанка“, а на излезот, бидејќи секој следен пренесувач на информацијата намерно и од афективни причини додава по нешто, да гласи: „Стојан ја пре*бал Стојанка“.
И во класичното, како и во електронското село, „преработката“ на информацијата не запира само на еднократно „палимпсестно“ (трачерско) допишување, бришење и натпишување на изворната информација. Кога конечно мажот ќе ја донесе дома информацијата дека Стојан ја претепал Стојанка, се индуцираат комуникативни потсистеми: жената на мажот-информатор, која смета дека Стојан е класичен семеен насилник, ќе ја пренесе информацијата до другите жени. Тие незадоволни од тоа што мажите главно локаат и ги тепаат, ќе фабрикуваат „поточна“ информација: не Стојан, туку Стојанка го претепала Стојана со тавче. Или, ако не можат да се скријат модринките на Стојанка, ќе пуштат информација дека Стојан ја претепал Стојанка за да не каже дека го фатила со Мирче во плевната. И ете ти информативна војна меѓу машки шовинистички свињи и феминистки. Таквите намерни деформации на информацијата се одлика на луѓе што имаат емотивен интерес во комуникацијата. А кој нема? Емотивната и интересната функција се дел од секоја комуникација.
Разликата меѓу тогашното мало село и денешното глобално село е само во технологијата: порано информацијата и нејзините намерни деформации се ширеа побавно (од уста на уста), а сега побрзо. Денес секој човек поседува технологија што му овозможува брзо да прима, менува и емитува пораки: мобилни телефони, социјални мрежи… Што е тука различно од комуникацискиот модел на архаичното село? И таму и на социјалните мрежи важи правилото: секој човек – медиум. Затоа и социјалните мрежи не се ништо друго туку електронска верзија на кафе-трачот, основниот фолклорно-информативен жанр. Современ начин на дружење на електронски сељаци (чест на исклучоците, умните луѓе). Не селани, зашто селаните имаат работа и немаат време да висат по мрежи и да деформираат информации. Нив ги интересираат само точните, на пример: „Утре ќе врне, не е за косење“.
Денес дури и претседатели, премиери и министри водат држави преку социјални мрежи. Порано, кога претседател на држава објавуваше нешто важно, се чекаше да се обрати од „централата“, на ТВ во живо, а сега може да се јави од каде сака на Твитер. Извршена е „деконструкција на централата“, и тоа се смета за демократија, ама прашање е дали е добро. Зошто? Па ако секој човек е медиум и може да каже што сака, зошто се прашуваме каде замина интелигенцијата, која по правило треба да е субверзивна по однос на централата? Или зошто умре новинарството? Можеби и намерно се овозможи секој човек да стане медиум, за да умре интелигенцијата. За власта порано не било сеедно дали за неа лошо мисли Мирче Свирче или Бертолд Брехт. А вака, тие двајца се исто: обични сељаци во глобализираното електронско село. Нека си лаат. Имаат иста тежина.
