Зборот енциклопедија потекнува од два поврзани грчки збора со значење – општо или сеопфатно и образование или знаење. Во енциклопедиите на систематски начин и детално се изложува севкупното најбитно знаење или знаењето само од одредена тематска област. Според тоа, станува збор за општа енциклопедија, енциклопедија за држава, за некоја наука, на пример математичка енциклопедија, или за специфична тема, како енциклопедија на музички инструменти. Поимите што се обработуваат во енциклопедијата се подредени по азбучен редослед или на истиот начин, но одделно за секоја поширока тема. Создавањето енциклопедија е комплексна работа што ангажира голем број компетентни соработници во една осмислена и координирана подолготрајна активност. Некои енциклопедии имаат повеќе десетици томови, но постојат и еднотомни што секоја година имаат ново дополнето издание. Плиниј Постариот (23 или 24 – 79) е автор на зачуваното енциклопедиско дело „Природознание“, со 37 поглавја за географијата, живиот свет, лекарствата и други теми.
Во векот на просветителството, најзначаен потфат е направен во Франција, од страна на Дени Дидро (1713 – 1784), писател, филозоф и атеист, заедно со неговиот најблизок соработник Жан Ле Рон Даламбер (1717 – 1783), математичар и физичар, избран во Француската академија на 24 години и со клучен придонес од учениот аристократ Луј де Жокур (1704 – 1780). Првобитната намера била да се преведе успешната британска двотомна Чамберсова циклопедија (Ефраим Чамберс, 1680 – 1740). Но во согласност со француската поговорка, дека апетитот доаѓа јадејќи, работата се проширила на независно издание од 17 тома текст, објавени помеѓу 1751 и 1765 г., и 11 тома илустрации, објавени до 1772 г. Енциклопедијата била навестена со проспект во 1750 г. и привлекла неколку илјади претплатници. Полниот наслов на делото е Енциклопедија, или толковен речник на науките, уметностите и занаетите. Последново претставувало новост, заедно со големиот број илустрации на занаетчиските и технички мајсторства. Како пример може да послужи текстот за одредницата – чорапи, каде што се опишуваат процесот и тогашните „најкомплицирани“ текстилни машини за нивно производство. Во други одредници детално се зборува за авторитет, атомизам, бегалци, вакцинација, деспотизам, инквизиција, колонии, модерно сликарство, политичка власт, принудна работа, ропство, совест, теократија. Новина е и вклучувањето на повеќе автори и редактори, околу 100 лица. Основната заложба на енциклопедистите бил општествениот напредок изразен преку нивниот рационализам, со критички слободољубив тон и одбивност кон апсолутистичкото владеење, детално анализирајќи ги сите прашања.
Изложените идеи им противречеле на религиозните догми, а тоа било причина за сериозни реакции. Уште пред да се почне со работа, во 1749 г. Дидро бил затворен над сто дена во крепоста Венсен, на периферијата од централниот дел на Париз. Причина за тоа е есејот „Писмо за слепите“. Во него слеп филозоф се искажува во прилог на тоа дека светот околу нас е резултат на спонтано самосоздавање и еволуција, а не креација од натприродна сила, спротивно на тогаш широкоприфатените гледишта, и едновремено сугерира слепило кај луѓето што немаат оштетен вид. И други писатели и соработници биле затворани (Бомарше, Волтер, Мармонтел, Мирабо), принудени на егзил (Русо), цензурирани (Монтескје), доведени да се откажуваат од своите дела (Хелветиус), делата да им бидат запалени или објавени постхумно. Првите два тома се појавиле во 1751 и 1752 г. Тие содржеле идеи спротивни на религијата, во време кога религиозните кругови биле во тесна врска со монархијата и биле забранети од судските власти. Главниот цензор Малзерб (1721 – 1794), правник и ботаничар, наредил претрес во домот на Дидро, но истовремено го предупредил за тоа што го очекува и му предложил решение. Ракописите да бидат засолнети кај него, во домот на наредбодавецот Малзерб. По револуцијата, Малзерб со ќерка си, зетот и нивното дете биле гилотинирани.
Големо разочарување за Дидро претставувало сознанието дека неговиот издавач Ле Бретон во одреден период, по свое видување, отстранувал или модифицирал делови од текстовите без да ги зачува оригиналите. Повторна забрана на енциклопедискиот потфат имало во 1759 г. Тогаш Дидро покажал лукавство.
Понатамошната работа продолжила далеку од очите на противниците, а како седиште каде што се издадени новите томови, наместо Париз, фигурирал независниот швајцарски принципалитет Нојшател. Во Нојшател се чувале и материјалите за гравираните илустрации. Руската царица Екатерина Велика ги откупила библиотеката и архивата на Дидро со штедра сума, оставајќи му да ги користи доживотно. Проценето е дека печалбата од издавањето на енциклопедијата била 30 пати поголема од инвестицијата. Неколку нејзини изданија се појавиле во Франција, Италија и во Швајцарија.
Во Кина настанале голем број енциклопедии. Меѓу позначителните е Венсиан Тонгкао – Сеопфатна студија за администрацијата, составена од Ма Дуанлин (1245 – околу 1334), во текот на повеќе од 40 години. Во 348 поглавја се содржат написите: армија, даноци, историја, население, образование, правен систем, религија, трговија и други прашања што ја карактеризираат државата. Кинеските енциклопедии, познати под името леишу, всушност се антологии со опширни извадоци или целосно пренесени претходно објавени дела. Меѓу III и XVIII век биле создадени околу 600 такви изданија со различна тематика, од кои околу 200 се зачувани.
Меѓу најголемите е таа што го носи името на императорот Јонгле (1360 – 1424) од династијата Минг, подготвена од 1403 до 1408 г. Втора копија била направена по еден и пол век. Зачувани се само 797 свитоци од вкупно 22.877 што содржеле над 350 милиони знаци. Другите биле разграбани или уништени во текот на внатрешните востанија и интервенциите од западните земји. Императорот Чианлонг (1711 – 1799) од последната династија Чинг го поттикнал создавањето на „Четирите царски колекции“, исто така од обликот леишу, изработена во седум примероци од 1771 до 1782 г., од кои четири се зачувани. Таа опфаќа 3.450 дела, со околу 800 милиони знаци и има 4 дела: Класици, со дела создадени пред 250 г. пр. н.е.; Истории, со дела од историја и географија; Мајстори, со филозофски, научни и уметнички дела; и Литература, со репрезентативни книжевни творби. Најголемата печатена леишу-енциклопедија се појавила во интервалот 1725 – 1728 г. и наедно станала најголем издавачки потфат. Нејзиното последно издание со 800 тома е отпечатено во 1985 г. Современа енциклопедија со стандардна структура и 74 тома, во кои се опфатени 66 тематски области, со над 80 илјади одредници, е објавена од 1980 до 1993 г. Подредувањето на одредниците е направено врз база на пинјин, латинската транскрипција на кинескиот јазик.
Британика е реномирана енциклопедија, која од 1768-71 г. до денес имала 15 осовременети многутомни изданија, но во денешниве околности издателството се откажало од понатамошни печатени изданија. Други големи енциклопедии се издадени во Германија, Франција, Советскиот Сојуз и Русија, САД, Шпанија, Италија и други земји. Југословенскиот лексикографски завод во Загреб, сега Лексикографски завод „Мирослав Крлежа“, од 1950 г., кога е основан, досега има објавено 14 енциклопедии, со вкупно 74 тома, и уште 11 лексикони, два атласа и два енциклопедиски речници. Во Љубљана е издадена Енциклопедија на Словенија со 16 тома.
Белградската издавачка куќа „Просвета“, пред четири децении објави тротомна општа енциклопедија. Википедија е слободно достапна енциклопедија на интернет, која содржи информации во различен обем на околу 200 јазици. Најобемна интернет-енциклопедија е кинеската Баиду, со над 20 милиони одредници, што според состојбата во септември годинава ги надминува осумте најголеми Вики-енциклопедии земени заедно. Кон крајот на 2005 г., англиското списание „Нејчр“ објавило споредба направена од стручни лица за околу 50 научни одредници на англиската Википедија со нивните еквиваленти во Британика. Бројот најдени грешки, искривувања и пропусти се покажал близок, 162 неточности во првата и 123 во втората енциклопедија.
Во четири тома редактирани од писателот Јован Павловски во 2006 г. е објавена „МИ-АН-ова енциклопедија, општа и македонска“. Двотомна Македонска енциклопедија е издадена од МАНУ, подготвена под раководство на академик Блаже Ристовски. Бурните реакции по промовирањето во 2009 г. доведоа до нејзино повлекување. Неспорно е дека некои од содржините се адекватно претставени, но исто така и дека постојат и пропусти. За дел од нив постои подолг напис од академик Иван Катарџиев. Постојното издание има одредници за економските факултети, но не и за правните, постои одредница – грчки јазик, а такви нема за другите соседи и за албанскиот јазик, редоследот на одредниците на страниците 216 и 217 е неправилен, има одредници за бичена граѓа (!) и дрвни плочи (!), а нема одредница население. На две места се среќава одредница за иста личност, еднаш како Јахја, Ќемал Бејатли и повторно како Бејатли, Јахја Кемал. Списокот на слични пропусти не е мал.
Енциклопедијата треба да претставува една цврсто поврзана усогласена целина. Изнесеното да биде одраз на објективна веродостојна анализа и непристрасност. Изборот на одредниците да ги содржи клучните настани и елементи што ги изразуваат ткивото и срцевината на земјата. Опфатот треба да биде рамномерен, тонот одмерен, изразувањето прецизно, концизно и разнообразно, а недоследности, пропусти и печатни грешки да нема. Тоа може да се постигне само со значителни залагања на редакторите и со критичко читање од страна на повеќе лица на секој предложен текст. Неминовен чекор е да се пристапи кон изработка на нова енциклопедија. Пожелно e тоа да се стори порано.
Авторот е пензиониран професор на ПМФ
