Знаете ли колку луѓе, реални и конкретни, умреа од почетокот на пандемијата во Македонија? Не знаете. Зошто би ве интересирала смртта кога живеете во култура што ја интересира само острастениот живот? Па, умреа речиси трипати повеќе одошто во скопскиот земјотрес од 1963-та
Да, доста ни е. Но не во смисла – преку глава ни е, зашто тоа го знаеме и чувствуваме сите. Овој пат во смисла – доволно ни е. Можеби е тоа и најдобрата дефиниција за човековото суштество по која трагаат филозофите со векови. Пробаa да го дефинираaт преку десетици негови особини што го издвојуваат од животните: политика, јазик, разум… За човековото суштество е речено дека е политичко животно (Аристотел: zoon politicon), дека е суштество што креира знаци (Касирер: animal symbolicum), дека е оној што може да каже „Мислам, значи постојам“ (Декарт: Cogito ergo sum)…
Изгледа дека работите се многу поедноставни и дека попусто филозофите се трудат да го дефинираат човекот преку особина што го разликува од животните. Можеби треба човекот да се дефинира токму како „најживотно“ и да се разбие предрасудата дека животните се „анимални“: па, тие знаат кога да престанат да јадат, кога им е доста. Тие, во таа смисла, се „човечни“: ниеден тигар не прави хангар за антилопи, туку лови една, кога е гладен и кога треба да ги нахрани малечките. Освен тоа, им го остава пленот на другите, откако ќе се најаде. А човекот? Човекот го расипа и кучето, кое почна да закопува коски „за зимница“. Најбогатите луѓе денес, како и политичарите, се однесуваат како да се прегладнети. Не знаат да кажат, како ѕверот: „доволно ми е“. Некаде прочитав дека 86 најбогати луѓе во светот држат капитал колку неколку милијарди смртници на планетава. Каде ќе го носат тоа богатство? Во гроб?
Буквално така вели нашиот народ: „во гроб ли ќе го носи златото?“ Тој наш народ си има духовен однос кон гробот и богатството. Тој народ, каков е таков е, докажува дека и религиите во секуларната ера на државите имаат смисла само ако се осигурувачи за материјалната лакомост, ако ги научат луѓето на тоа „доволно ми е“, без разлика дали таа реплика се изговара на човек што ти досипува вино во чашата или се кажува на берзата на која се заработуваат милиони.
Односот кон смртта (како и односот кон љубовта) е многу важен индикатор за видот на културите. Поимањето на смртта во една култура, антрополозите како Мирчеа Елијаде го сметаат за темелно за нејзиното разбирање. Културите што веруваат во задгробен живот, како што е египетската („Египетска книга на мртвите“), ги именуваме како архаични, примитивни култури. Притоа, „примитивни“ значи само „првородени“, иако денес, во контекст на нашата глобална дигитална култура, „примитивни“ почна да значи „заостанати“. Но големо прашање е дали денешниве секуларни култури се толку „напредни“ колку што се сметаат. Од гледна точка на грабливоста и лакомоста, тие се заостанати, а оние архаичните се – напредни. Култура што верува во задгробен живот и во бесмртност на душата во принцип се воздржува од „гревови“ (злосторства) на овој свет. Тоа е така затоа што задгробниот живот СЕ ЗАСЛУЖУВА овде, со почитување некои морални норми. Култура што не верува во бесмртност на душата, која во коренот е антиплатонистичка, верува дека сѐ се случува овде и сега, на овој свет. И, ако е така, „овде и сега“ треба да се подели човечка правда (револуции), како и да се ИСКОНСУМИРААТ сите сласти на животот (потрошувачко општество). Тоа сме ние денес, по однос на архаичните „примитивци“ што верувале во бесмртност.
При тоа консумирање на сластите на животот, нашите материјалистички и хедонистички култури ги бришат границите меѓу природното и неприродното, моралното и неморалното.
Поточно, таквите култури што немаат свест за смртта како нов почеток, туку ја сметаат за дефинитивен крај, постојано ги прошируваат границите на уживањата, па можат да се дефинираат и како сладострасни и острастени материјалистички култури. Либералниот капиталистички свет е врв на таквите култури и цивилизации: ако осумдесетина луѓе имаат богатство колку сите други (милијарди) „смртници“, тогаш е навистина јасно колку е саатот.
Достоевски знаел колку е денес саатот уште пред 150 години. Во „Карамазови“ тоа е одлично кажано преку филозофијата на Иван Карамазов: кога би се уништила верата во бесмртноста на душата на човекот, „тогаш ништо не би било неморално, сѐ би било дозволено, дури и канибализмот.“ Тоа славно место во романов завршува со пофалба на себичноста како нужно оружје за самоопстанок: за оној „што не верува ни во бога ни во бесмртноста, моралниот закон на природата мора веднаш да се измени во целосна спротивност на претходниот, религиозен, па себичноста, која би дошла до злосторство, не само што ќе мора да му се дозволи на човекот туку ќе мора да му се признае како неопходен, најумен и речиси НАЈБЛАГОРОДЕН излез од неговата положба“. Така погледнато, преку нашиот однос кон смртта и бесмртноста, излегува дека НИЕ сме заостанати култури, а не архаичните. Егоизмот ни е најблагородната особина, а злосторството (грабежот) легализиран начин за добар живот. Достоевски ни бил современик уште тогаш!
Мојот пријател, познатиот хрватски драматичар Миро Гавран ја чувствува оваа денешна карамазовска патологија (недостигот од духовност), кога преку еден свој женски лик (кој ненадејно ги губи двата родитела) вели: „Целосно е погрешно што цело детство и младост нѐ подготвуваат за живот што претпоставува дека сѐ ќе биде според нашите планови, како никогаш да не ќе се случи ниедна смрт. Ја протеравме смртта од западната цивилизација, а се обидуваме да ја заштитиме стварноста и себеси од каква било помисла на смрт. Некогаш сѐ беше поинаку, животот и смртта беа еднакво легитимни, тесно сврзани. Децата одеа на закопи, болните умираа дома а не во болници, закопот беше важен општествен настан. Денес сѐ се расчовечи, дури и умирањето.“ Нема потреба од некои посебни докази. Знаете ли колку луѓе, реални и конкретни, умреа од почетокот на пандемијата во Македонија? Не знаете. Зошто би ве интересирала смртта кога живеете во култура што ја интересира само острастениот живот? Па, умреа речиси трипати повеќе одошто во скопскиот земјотрес од 1963-та. За 11 месеци, околу 3.000 мртви (земјотресот однесе од 1.000 до 1.100).
Ако вака продолжи оваа болест, секоја година ќе имаме по три скопски земјотреси. А никој тоа нема да го согледа така: умрените од ковид се веќе само бројка. Тие 3.000 луѓе заслужуваат барем колективен чин на едноминутно молчење на годишнината од денот и часот на прогласувањето на пандемијата (март беше, лани): кој каде ќе се најде, да запре и да одмолчи минута.
Да не ја обезвреднуваме смртта! Токму таа, а не животот, го гради односот кон моралните вредности во една култура. Затоа, помислете барем понекогаш дека сте бесмртни, за да престанете да грабате овде и сега. Престанете да се однесувате како ненаситни, како да ве правел гладен татко, како да сте м’сје Бакет од Монти Пајтон. Кажете: „доста ми е“. Станете човечко суштество.
Зашто и да сте цврсто убедени дека нема бог, тоа не ве ослободува од моралната обврска да помислите дека има човек. И тоа крај вас. Некој невидлив друг човек, и дека не постоите само вие.
