А еве како Маркес гледа на Македонците, на почетокот од романот „Сто години самотија“: „Секоја година во март, едно семејство парталави Цигани ќе поставеше свој шатор близу селото и, со трештење на зурли и тапани, прикажуваше нови достигнувања. Прво донесоа магнет. Еден крупен Циган, кој се претставуваше како Мелкијадес, приреди јавна магионичарска претстава, нарекувајќи ја осмо чудо на мудреците алхемичари од Македонија…“
СКИЦИ ЗА ЧОВЕКОТ
Минатиот пат напишав дека навиката е џелат на чувството, но и на мислењето. Така, работникот што работи на лента, додека автоматизирано склопува три дела, може да мисли на нешто сосема друго. Кога навиката ќе го „скокне“ поединецот и ќе стане колективна, се добива тоталитарна групација, на пример, бирократијата. А кога навиката (бирократијата) ќе влезе во највисоките научни кругови, и кога научниот ум ќе почне да мисли според принципите на бирократскиот ум, се добива – (политизирана) академија на науки и уметности. На пример, БАНУ (Бугарска академија на науките и уметностите). Во неа и околу неа, како на фабричка лента, од 1948 година се „штанцаат“ научни трудови што го негираат македонскиот јазик, без авторите-работници воопшто да мислат на тоа што го пишуваат – на лингвистиката. Сега напишале нов памфлет, под раководство на потпретседателот на нивната академија. Во него македонскиот јазик го третираат како бугарски дијалект. И ни порачуваат дека наши најдобри писатели се оние со „бугарско национално чувство.“
А мене ми е многу срам, зашто цивилизираниот свет се крсти и се чуди.
Од дете сум таков: се срамам не само за своите туку и за туѓите глупости. И срам ми е што австрискиот професор по историја Улф Брунбауер, во интервју, мора да каже дека тврдењата на Бугарија се смешни. Срам ми е за Бугарите. Има и зошто ми е срам: знам дека лингвистиката денес има методолошки алатки со кои може јасно, прецизно и на ниво на факт (без политички интерпретации), да установи – дали два јазика се различни или исти. Но политиката, за жал, денес го зазеде местото и на науката. Во науката (особено во „логиката на јазикот“ – лингвистиката) нема пазарење, нема „консензуални вистини“, нема „компромис“, како што има во политиката. Не може зборот „жирафа“ во исто време да биде и „жирафа“ и „нежирафа“.
Па, и обичниот народ знае дека „красиви думи“, „убави зборови“ и „лепе речи“ се три различни јазици: од авион се гледа. Ако е македонскиот ист јазик со бугарскиот, зошто тогаш Бугарите дозволуваа официјален преведувач при сите политички средби со години?
Многу ми е срам. Имам пријатели таму: врвни режисери и артисти што ме играле, врвни писатели, кои секогаш ме почитувале како Македонец и како писател на македонски јазик. Знам дека и ним им е срам. Не го заслужија ова. Затоа оваа бугарска „лингвистика“ ја доживувам само како ксенофобична политичка имагологија. Познато е дека имагологијата, како интердисциплинарна културологија, се роди во шеесеттите години на минатиот век, на теренот на компаративната книжевност.
Бидејќи идејата за неа потекнува од француската етнопсихологија, прва задача ѝ беше да се занимава со „дискурзивните конструкции на колективните идентитети“, особено на етничките. Имагологијата, всушност, има најмалку три предмети на проучување: 1. претставата за себеси како колективен идентитет (автоимагологија); 2. претставата за Другиот (хетероимагологија) и 3. претставата за претставите на другите за нас (метаимагологија). Но таа, за жал, во политиката и нејзината „наука“ (бирократија на умот) се сведува на ксенофобично поимање на Другиот: „попис“ на стереотипите што една култура ги има за друга. Тоа се случува со бугарската лингвистика веќе 70 години.
За среќа, имагологијата не е само научна дисциплина туку составен дел и на книжевноста. Писателите често изразуваат имаголошки судови. Ќе дадам два примера што сигурно нема да ги развеселат моите бугарски „колеги“.
За мене, по „Дон Кихот“ на Сервантес, втора преломна точка во развојот на светскиот роман е романот „Кандид“, на големиот Волтер (кој, инаку, никогаш не бил примен за член на Француската академија). Втората глава од тој роман носи наслов: „Што се случи со Кандид кај Бугарите“. Откако наивкото Кандид ќе биде прогонет од еден замок, застанува пред една крчма. Гладен. Му приоѓаат двајца непознати и го покануваат на ручек. Кандид не сака да ја прифати поканата, зашто нема пари. Но тие најљубезно инсистираат, и среде ручекот го прашуваат: „Вие, бездруго, некого силно љубите?“ „О, да, нежно ја љубам госпоѓицата Кинегонда“, вели Кандид. „Не мислиме на тоа“, вели едниот од господата, „туку ве прашуваме дали го љубите нежно бугарскиот крал?“ И потоа одеднаш му ставаат окови и го водат во војската на Бугарите. „Го тераа да се свртува налево и надесно, да нишани, да пука, да маршира, а потоа му опнаа триесет стапа.
Утредента ги изведе вежбите малку поарно и доби само дваесет стапа. На третиот ден му удрија само десет, така што другарите гледаа на него како на некакво чудо“. Еден ден, Кандид ќе избега од бугарскиот полк, но веднаш ќе го фатат. Прочуена е онаа сцена со „демократското“ право на избор што му го нудат Бугарите: „Го прашаа, според законот, што сака повеќе: да помине триесет и шест пати под стаповите на целиот полк или одеднаш да добие дванаесет оловни зрна во главата“. Кандид се решава за стап: не издржува ни две минувања пред полкот од две илјади луѓе, и на третото поминување „ги замоли да бидат толку добри и милосливи, па да му ја смачкаат главата. Таа милост му ја подарија. Му ги врзаа очите, принудувајќи го да клекне“. Но во тој миг поминува бугарскиот крал и, сфаќајќи дека Кандид е некој „забеган метафизичар“, му дава помилување „со толкава благост и милост што ќе бидат фалени по сите весници и во сите векови“.
Така Волтер ги видел Бугарите: измамници што насила регрутираат во своја војска, насилници со стапови, изнудувачи на патриотизам и љубов кон кралот. За бугарска среќа, тој во романот воопшто не мисли на вистинските Бугари, туку на Прусите, а „бугарскиот милослив крал“ не е никој друг туку Фридрих Втори, со кого Волтер не бил во добри односи. Но зошто големиот просветител и гениј го одбрал токму името на овој народ за епизодата со подмолното „бугаризирање“ на Кандид? (Еден од оние двајца во крчмата му вели дека „сега е тој бугарски херој, а тоа е најголема чест“). Имињата, особено во уметничкото дело, не ги избираме случајно, дури и кога тоа го правиме со намера лажно да именуваме нешто, за да избегнеме цензура (како Волтер).
А еве како Маркес гледа на Македонците, на почетокот од романот „Сто години самотија“: „Секоја година во март, едно семејство парталави Цигани ќе поставеше свој шатор близу селото и, со трештење на зурли и тапани, прикажуваше нови достигнувања. Прво донесоа магнет.
Еден крупен Циган, кој се претставуваше како Мелкијадес, приреди јавна магионичарска претстава, нарекувајќи ја осмо чудо на мудреците алхемичари од Македонија. Одеше од куќа до куќа, влечеше зад себе две метални прачки, и народот беше во чудо гледајќи како казаните, тенџерињата, клештите и мангалите паѓаат од своите места (…) и како се појавуваат којзнае кога изгубените нешта “.
И? Што со тоа? Кои се тие светски „мудреци“ и „алхемичари“ од Македонија? Да беше Македонија навистина земја на мудреци, ќе имавме држава уште пред десет века: од наш Самуил. Зошто Маркес се одлучил токму за името „Македонија“, а не за некое друго? Најверојатно затоа што тоа име му звучело најмистично и во неговата свест значело „најнепознат дел од светот“.
Ниту Бугарите ниту Македонците се такви какви што се опишани во двете дела. „Бугарите“ се метафора позајмена од имагологијата за „мрачниот Ориент“, а Македонците метафора за „мистериозниот Ориент“. Но ова не се стереотипи: за стереотип е потребна политичка навика, дрил и политичка НАМЕРА, како кај БАНУ. Ова се најсубјективни метафори: именување според сличност која постои само за авторот. Тоа што таа „сличност“ ги боли Бугарите, а им годи на Македонците – не е ниту вина на првите, ниту заслуга на другите. Во уметноста имагологиите немаат ШТЕТНО дејство врз стварноста. Во политиката не е така, особено не во науката што е политизирана: тие ѝ штетат на стварноста, кога поддржуваат стереотипи. А бугарската „наука“ сериозно рескира својот народ, сосема неоправдано и неовластено, пред цела цивилизирана Европа да го претстави ВИСТИНА таков, како што Волтер го претстави ЛАЖНО. Со европски пасош во едната, со стап во другата рака.
„Три“ објави избор од колумните на Венко Андоновски
Издавачки центар „Три“ неодамна објави збирка од колумните на нашиот редовен колумнист, мајстор на зборот и теоретичар на книжевноста, проф. Венко Андоновски, насловена „Најчитаните и најнечитаните колумни“. Во книгата се собрани колумни од Венко Андоновски настанати во периодот 2018-2020 година, кои зборуваат за важни мигови во општествените случувања, но и изразуваат став што нема да биде прифатен секогаш.
Како автор на многу книги и со над 35-годишно искуство во овој жанр, „Најчитаните и најнечитаните колумни“ на Андоновски е еден вид негова оддишка и сублимирање на годините во кои неговиот став јавно одекнуваше во медиумскиот простор.
