Веднаш да кажам: колумнава нема политички, а најмалку теолошки амбиции. Не сум ни политиколог, ни теолог, ни стручњак за верски прашања. Пишувам од аспект на човек кого го интересираат културолошките разлики меѓу Запад и Исток (намерно со големи букви, сфатени како историско-цивилизациски дизајни), иако и тука сум лаик, ако се земат предвид книгите на Сузуки и Фром, Мирчеа Елијаде, Едвард Саид и дузина други великани на мислата преокупирани со овој проблем. Да не спомнувам цела „популација“ политиколози, економисти, филозофи, антрополози и митолози што во последно време напишаа цела библиотека за тие разлики. А посебно не ги спомнувам оние што тие разлики ги бараа во допирот (или судирот) на католицизмот и православието на Балканот.
Намерно не пишував ништо за посетата на папата на Скопје. Прво, знаев дека сите ќе пишуваат, а второ, знаев дека и таа посета ќе биде во медиумите и по социјалните мрежи обоена низ политичката призма и пизма на „оние за Запад“ и „оние за Исток“. За среќа, не беше толку страшно: немаше навреди, ниту (многу) говор на омраза, ниту (многу) потсмевање, што впрочем и не смее да се случи кога некој претставник на која и да е вера посетува земја отворена кон конфесионална рамноправност.
Но, приватно, посетата на папата кај мене отвори некои прашања. Се сетив, имено, на Достоевски и на расправата на неговите јунаци во „Браќа Карамазови“ околу разликите меѓу западното и источното сфаќање на еден ист Бог и на неговиот син Исус Христос, што фактички упростено значи – меѓу католичкото и православното сфаќање на Бога. За да не цитирам во кратка колумна, ќе сумирам: еден од ликовите тврди дека разликата меѓу западното и источното сфаќање на Христовата вера и улогата на црквата во ширењето на таа вера е во тоа што на Исток државата станува една голема црква, а на Запад црквата станува сè повеќе држава. Двете концепции се толку различни, што се чини дека не им е потребно никакво појаснување. Но, како и со секоја очигледност, работите се доста покомплицирани и не изгледаат така како што се ефектно формулирани во една очигледно симетрично-опозитна и заводлива реченица. И точни ли се тие констатации, погледнати од денешен аспект, век и половина подоцна?
Прво, изгледа дека од православниот концепт на Достоевски – државата да стане една голема црква во која ќе владеат љубов, мир и милосрдие – сè уште нема ништо. Православците се далеку од мир и љубов, така што овој концепт сè повеќе добива димензија на утописки проект: како креирањето времеплов што не отпловил во иднината. Државата може да стане црква само ако се престане со осуда на другиот, а се почне со самоосуда; кој денес попрво ќе се осуди себеси, пред да ги осуди маните на другиот? Никој. Мислам и на ниво на поединци и на цели народи. Земете ги само балканските православци – Србите, Грците, Македонците, Бугарите: нема-нема, ќе полета некоја стрела на историска осуда од едни кон други. На ниво на личности, пак, да не зборуваме: и во колената на еден ист народ, медиумски се линчуваат и осудуваат грешките и маните на другиот, а ниту ред нема за осуда на сопствените мани. Оној што би напишал колумна или статус на Фејсбук во кој би говорел за своите „прегрешенија“, итно би бил интерниран со жолто комбе, токму од оние што се поврзани со неговите „прегрешенија“, а не сакаат да се знае за тоа („За грев се потребни најмалку двајца“). Државата ќе стане црква кога луѓето ќе престанат преку социјални мрежи да си се потсмеваат едни на други, зашто потсмевот е УБИСТВО НА БОЖЈОТО во ближниот, желба да се преувеличат неговите мани, со цел сопствените да се направат невидливи. Медиумскиот потсмев и цинизмот се всушност желба да се прикријат вредностите на ближниот („Божјото зрно е во секој човек), за да не се види „децималноста“ на истите тие вредности кај себе. Државата ќе стане црква кога ќе престанат милениумските кражби, што веројатно, со оглед на моралната непоправливост на човекот во допир со најопасниот инфект денес – парите, значи дека ќе треба да се укинат тендерите. Или, кога ќе се обезбеди минимална плата од, да речеме, 2.000 евра, за да нема ситни кражби за опстанок. Државата ќе стане црква кога ќе има баснословни стипендии за способните и даровитите, како и фондови на милосрдие за оние што немаат каде да заноќат, ниту каде да се разбудат. Државата ќе стане црква кога луѓето ќе се обестрастат и кога ќе си ги смират основните три страсти: славољубие, среброљубие и сластољубие, а тоа не се прави со никаква легислатива, туку со вера кај верниците или со увидување на оној Кантов непишан морален закон на небото во човекот, кај другите.
Така стојат работите со проектот „државата да стане црква“: нималку сјајно. А како стојат со вториот? Изгледа, исто како и со првиот. Или: онака како што стојат работите со обичен заб – полесно сам се расипува одошто сам се поправа. Полесно е црквата да стане држава за себе, отколку државата да стане црква за народот. Еден пријател ми кажуваше дека пред некоја година, по посетата на Ватикан, си купил сувенири, од кои на неговото дете најмногу му се допаднало лижавчето со ликот на папата (не на сегашниов). Особено му се допаднала играта со зборовите „lollipop“ („лижавче“) и „lolliPope“ („излижете го папата“). Таква маркетинг-смисла за брендирање производ (папата станува производ и бренд), макар и преку сувенири, може да има само држава, а не црква. Тоа е едно целосно (да се послужам со модерниот вокабулар на Болоњската декларација за образование) ФАКУЛТАТИВНО сфаќање на Бога, кое произведува само номинални христијани. Со куповна моќ. И плитка смисла за хумор, изразена во онаа невкусна игра со зборови.
Прашањето, пак, за тоа колку Православната црква станала и дали сè повеќе станува „држава за себе“, го оставам настрана. Не само затоа што му припаѓам на православниот свет туку затоа што е многу експлозивно: опфаќа, како и во примерот со западната црква, и економски и политички аспекти. Само сакам да кажам дека и Господ, дури и во вакви, за него не многу поволни услови, сепак си го користи своето „демократско право“ на слободно изразување. Го прави тоа преку добрите луѓе, и на Запад и на Исток, без разлика на верата, националноста или позицијата во хиерархиите. Го користи тоа „право“ на еден невидлив и тивок начин, ама постојано. Кој има уши ќе ги чуе нив, добрите луѓе, кој има око (внатрешно), ќе ги види. Толку. Зашто повеќе би било и нескромно.
