Ме разбуди ѕвонењето на телефонот во глува доба. Скокнав како попарена, со она тешко чувство дека ќе чуеш лоша вест. За среќа, не стануваше збор за тоа. Но, за несреќа, го слушнав гласот на дамнешна познаничка, образована, уметничка душа, која ја паметам од младоста како нежна и многу културна. Од неодамна почна да ми се обраќа во врска со проблеми, кои никако не можев да ги одгатнам низ шифрите низ кои ми зборуваше. Пред извесно време ненадејно ме посети дома. На прв поглед нештата ми станаа појасни. Не бев ја видела многу, многу години, но сликата беше очајна: пред мене стоеше видливо ослабена и запуштена жена. Поточно, видов – страдање. Беше исплашена, но ми се отвора сосема и почна да ми раскажува за телепатија со што „тие“ психички ја мачат.
Вели дека не може веќе да издржи – а од мене ни самата не знаеше што бара. Од големата чанта како во транс вади белешки, цртежи, песни, писма… Нередот од чантата е пластичен опис на нејзините несредени мисли. Не знам зошто, ама ете, среде тој нејзин внатрешен хорор сум ѝ паднала на ум како некој што може да ѝ помогне. Ми вели дека само мене ми верува и дека се плаши дека ако каже некому ќе ја сметаат за нездрава. Вложив многу такт и (веројатно интуитивна) умешност да ја сослушам, без да ја охрабрам да поверува дека јас сум спасителот. Се обидов да се „фатиме“ за нешто рационално во разговорот, да ѝ дадам насока за институционално решавање на „проблемот“.
И покрај сета емпатија, не се осмелив да ја прегрнам зашто ме исплаши давеникот што бараше сламка, а јас сум навистина само сламка за овој вид проблеми. Замина откако ја убедив да им се обрати на најблиските и некому што ќе може вистински да ѝ помогне. Оттогаш не бев чула од неа ништо, сѐ до утрово. А ја мислев… Дел од нејзината мака како да остана меѓу ѕидовите на мојот дом. Се борев со сопствената дилема: дали сторив доволно. Се прекорував. Се чувствував/чувствувам лошо што не презедов нешто конкретно – иако не знам што би можела јас, туѓинка, да сторам, а што не сториле нејзините најблиски. И сега додека ги пишувам овие редови, чувствувам пулсирање на главоболка, а срцево ми е уште во грч.
Која тема е најактуелна, за што да пишувам (и зошто пишувам) – тоа е стар рефрен што засега успешно го потиснувам. Да пишувам за бонуси, амнестии, баханалии? Но, што е ново тука? Што е изненадувачки во нешто што беше одамна предвидено? Ми се враќа гласот што ме разбуди, гласот од темнината пред да зазори – глас на некој што крикна и побара помош. Ме мачи затоа што покажуваме и колективна и индивидуална немоќ и неспособност да си помогнеме. Полесно е да дадеш конкретен совет, да позајмиш нешто, да дадеш донација. Полесно е и да направиш правна анализа за правниот циркус – иако е тоа како зборување на глуви. Но ако има нешто што сосема го премолчуваме, тоа се маките на луѓето што страдаат од ментални болести. За нив најмалку се зборува. Секоја вечер по пет ТВ-дебати, а сите варијации на иста тема (како расипана плоча што никако да ја доврши оваа траурна приказна). Загадувањето на воздухот поттикна Зелена револуција (легитимен проблем, ама кога ќе слушнам за револуција споена со боја инстинктивно ми се буди аларм). Се собираат луѓе, ама што е со растечкиот број невидливи лица што сами се борат со своите демони. Сѐ уште најголем срам (за личноста и/или за семејството) е да се биде нервно или душевно болен. Се крие и не се бара стручна помош, затоа што се смета за општествено неприфатливо и непријатно („што ќе кажат соседите/познаниците?“). Ова е една од најтешките стигми во општество што сосема го изгубило моралниот компас и во кое знак на божемен срам е криење под кабаница на хероината преплатена од нашите пари. Има и такви што со дигната глава и гордо зборуваат за нешта од кои пристоен човек се срами.
Случајот на мојата познаничка не е редок. Напротив! Сите што ги познавам (вклучувајќи ме и мене, се разбира) веќе се однесуваат повеќе или помалку невротично: спиеме со „дијазепами“, се смееме кога ни се плаче, плачеме кога случајно ќе наиде нешто мило и убаво, живееме во грч, несигурност, анксиозност. Неконтролираниот нагон за зборување се среќава сѐ почесто. Ние веќе не знаеме ни дијалог да водиме, туку бараме начин да се „испразниме“ на друг, за да не го слушнеме внатрешниот дијалог и да се соочиме со сопствените стравови, трауми и фрустрации.
Често се среќаваме со слични ситуации и на универзитетот: од двете страни, и кај професорите и кај студентите. И сите се преправаме дека не забележуваме дека нешто не е во ред, и само тивко озборуваме зад грб и дигаме раменици. Расте бројот на луѓе што на улица одат со загубен поглед или кои знаат да ме запрат за да ми кажат нешто „важно“, а јас не можам ни крајот ни почетокот на приказната да ги пофатам – најмалку пак можам да им помогнам. Не се ни осмелувам да делам дијагнози (иако дебатна емисија носеше наслов „дали само ‘лудите’ останаа во земјата?“, а зборовите на Зоран Ставревски уште ги слушаме како ехо: „Ние сме лудаци!“. Лесно е да се делат колективни „дијагнози“, но проблемот е што ги игнорираме луѓето што се во мака, па и за нашите маки не бараме соодветна помош. Јавниот дискурс, обратно, е преполн со стигматизирање по оваа основа – и тоа е дури и „фраерски“.
Компетентните би знаеле да ги оквалификуваат овие појави (и причините, кои се сигурно многубројни). Но дилемата што ме мачи гласи: дали е можно човек да остане ментално здрав во општество што се претворило во лудница (не велам душевна болница, бидејќи овде нема никој што барем по службена должност би се грижел за пациентот и неговото добро). Како да им помогнеме на другите, ако не знаеме што со себе? Дали општеството може да индуцира депресија, анксиозност, параноја? Да го толкуваш ова општество низ рационална призма те прави најголема будала. Ненормалното стана нормално, лудите се елити, здравите се неприспособени и фрустрирани. И не станува збор само за ова наше делче, туку за свет што решил да се самоуништи.
Лично многу ми помагаат разговорите со мудрите пријатели од други меридијани, кои се еднакво загрижени (и донкихотски се борат дури и на возраст од 89 години, како Ричард Фалк, кој неодамна напиша прекрасни стихови за животот во таа возраст и во овој свет што е и грд и убав, и прекрасен и проколнат). Нивниот совет е: не предавај се, ама води сметка за убавото, за уметност и мир, најди време за себе, за природата, ослободи се од помислата дека си Атлас или дека имаш обврска (и моќ) да им помогнеш на сите со кои сочувствуваш. Тоа се сведува на мотото: претвори ги своите демони во уметност, својот страв во двигател, сенката во пријател, поразите во учители, слабоста во причина да не престанеш да се бориш. Не троши ја својата болка, рециклирај ја! Лесно е да се каже, но не сите се еднакво силни, и во тоа е клучниот проблем. Општеството престана да постои токму затоа што веќе не го поврзуваат нишките на грижата еден за друг, ами доминира социјалниот дарвинизам без морален компас и срам. Навираат моќните зборови на Робин Вилијамс, кој на крајот се предаде: „Една прекрасна лажна насмевка.
Сѐ што е потребно е една прекрасна лажна насмевка за да ја скриеш повредената душа, а тие никогаш нема ни да забележат колку навистина си скршен.“ Можеби една од најсилните мисли е онаа дека не е најлошата работа во животот да бидеш сам, туку да си опкружен со луѓе што прават да се чувствуваш сам. Ние сме сами и среде метеж, а се бега од туѓата индивидуална болка, од туѓите демони и повици. Полесно е во група. Ова време на општо отуѓување на човек од човек, и на човек од својата човечка суштина, ја изроди синтагмата за „потрошни животи“, животи што вредат помалку од некои други. На индивидуално ниво, најлесно е да не гледаш, да не слушаш и да не зборуваш за дождовните луѓе и за луѓето на кои им треба помош. Најлесно е да се преправаш дека се невидливи – само затоа што не знаеш дека и самиот во меѓувреме си станал невидлив. И неважен.
