„Гревот“ на многу уметници и интелектуалци е во разоткривањето на недемократската природа на „демократските“ институции и насилните средства на „мировните“ агенди
Од сите подбивања што се одиграа на македонска почва во изминатиот период, а особено во последниот месец, а на сметка на духовното наследство на македонскиот народ, човечкото достоинство на македонскиот граѓанин, темелите на правната држава и принципите на меѓународното право, единственото на кое чувствително реагираше очниот нерв на власта беше „подбивањето“ со Христос (или ругање во оригиналниот наслов на филмот на Јани Бојаџи), одиграно на филмското платно. Дразбата беше инстинктивно проследена со тремор на вознемиреност и пресретнување на „опасноста“ со напор за затворање на очите – оние на јавноста, со образложение – истиот тој претставува закана за меѓуетничкиот соживот.
Филмот е веројатно уште една потврда на универзалната доследност на уметноста дека, независно со какви национални, идеолошки, етнички или верски почести ќе ги закопа историјата своите мигови на триумф и пресврт, таа (уметноста) од неа ќе ја ископа човечката жртва, соголена од (истите) национални, идеолошки, етнички или верски „облеки“ во мигот на својата траума и пораз, а на човечкото тело ќе му ја врати бојата на кожата сосе лузните направени од човечка рака.
Филмот е делумно и логична последица на експресно затворените прашања во минатото, кои поради политички прагматизам останаа без човечки одговори за конфликтот, насилството и контроверзиите што ја обележија предохридска Македонија, а продолжија да ја следат Македонија каква што ја знаеме и денес, без научени лекции и справување со минатото, наивно свртена кон ветувањето за светла иднина без миразот на темните дамки на минатото. Онаква каква што се кани да се протурка во постпреспанска Македонија, заборавна и заборавена во име на некоја идна слава.
Обидите, пак, за забрана на проекциите на филмот пред неговата премиера се потврда на една друга вистина дека уметникот (интелектуалецот) нема своја татковина или, поинаку кажано, е редовен „предавник“ по дома. Дополнително, тој е „осуден“ во своите дела да ги претскаже сопственото „распнување“ и подбивање (слично на Исус) и да им ја пренесе, соодветно, својата вистина на другите. Така, уметникот ја отелотворува и продолжува латинската заповед на Хорациј, Sapere aude (а „воскресната“ од Кант во добата на просветителството), во слободен превод попозната како „осмели се да размислуваш со сопствена глава“.
Но да се следи Кант на овој начин не е само гесло на еден уметник/интелектуалец туку и на секој граѓанин, зашто граѓанинот е единствениот што ги менува светот и световните работи. Тој е самиот свој деус екс макина (виша сила) и спасител. Нема сила што ќе му го одработи световното, туку само таква што ќе му го отежни. Тркалото на историјата, пак, е тркало на повторување на неговите прогони и потраги, од Каин па до Јани.
Да се биде Кант во доба на неолиберализам е уште еден начин да се биде еден инаков, прометејски Каин, прогонет, или самоизгонет поради подаден скапоцен факел на вистината кон човекот, длабоко индивидуален, каков што е впрочем и секој слободен творечки чин. Скапоценоста лежи во осамениот ум на човекот, ќе напише Стајнбек во романот „Источно од рајот“ – уште една сага за повторувачката човечка историја видена низ призмата на манихејската борба меѓу доброто и злото, која се самоодржува како чудовишен перпетуум мобиле на еден продолжен и повторувачки (библиски, човечки) пад. Но, за среќа, придружен со нова световна потрага по наративот што најдобро нè дефинира, паралелно со напорот за ослободување на умот, истиот оној што низ сета историја е заведуван, заробуван, затапуван и оспоруван. И обновуван, до денес, а се надевам и утре.
Низ призмата на режисерот Јани Бојаџи, му се подава на гледачот и современикот авторовата вистина за една индивидуална потрага по идентитетот, каква што е секоја потрага, првенствено индивидуална, дури и среде колективните страдања, следејќи го наративот на Граѓанската војна во Грција и сагата на децата бегалци во ликот на потомокот на генерацијата носители на судбината да се биде секаде туѓ на своето.
Со светската премиера во Монтреал, филмот ја освои наградата за иновативност, а поврзано меѓу другото и со монтажата на филмот. Но токму монтажата, за која критиката тврди дека едно мало невнимание на гледачот може на крајот од филмот да доведе до целосна конфузија, е можеби метафората што (ни) ја сугерира нужноста од демонтирање на конфузната поврзаност на настаните околу потпишувањето на конфузната преспанска спогодба и конфузното референдумско прашање, монтирани на начин да го пресретнат токму невниманието на „гледачот“. Но македонскиот граѓанин има продолжен стаж на гледач на политички репризи и слушател на прислушувани разговори во кои е целосно изземено неговото мислење, а редовно се калкулира со неговиот глас. Тоа е, впрочем, и најголемиот превид што го направија монтажерите на преспанската приказна.
За разлика од Стајнбек, кој ја следи приказната за прогонот на Каин источно од рајот, преку современи паралели и личности во кои безнадежно се повторува човековиот пад, еден друг уметник, писател и добитник на Нобелова награда, Португалецот Жозе Сарамаго се самопрогони по државната цензура на својот роман „Евангелие според Исус Христос“, под изговор дека е опасен за католиците. Неговиот последен роман „Каин“ само ќе ја потврди неизбежната судбина на таквата одлука.
„Гревот“ на многу уметници и интелектуалци е во разоткривањето на недемократската природа на „демократските“ институции и насилните средства на „мировните“ агенди. „Гревот“ на Сарамаго е во неговиот повик дека „треба да демонстрираме, да демонстрираме, да демонстрираме и да не ги напуштаме улиците сè додека луѓето на власт не сфатат дека народот не е среќен и дека светот треба да се менува.“ „Гревот“ на Сарамаго, како и делумно оној на Јани, беше во намерата преку своето дело да побуди полемика за она што е прифатено или затворено од догматски побуди, верски или политички, или пак и од двете.
Неретко „гревот“ е и во тоа да се биде само хуманист и да се препознаат неправдата, нееднаквоста и страдањата некаде далеку како свои. Најпосле, и Сарамаго и Јани, преку различен израз, верни на одбраниот уметнички дискурс, потсетуваат на нужноста од дијалогот, како основно цивилизациско средство за преживување и превалување на патот кон иднината и себепознанието.
Но оваа колумна не претендира да биде апологет на еден уметник и пофално слово на неговото дело, туку да биде апологет на секој уметник и пофално слово на правото на различна (лична) размисла.
Она, пак, што ги загрозува и нарушува меѓуетничките односи пред сè, се нарушените и загрозени меѓучовечки односи. Политичките декрети што ги уредуваа(т) попрво го уредуваат нивниот закоп. Тие не живеат ниту на хартија, ниту од хартија, туку од жив дијалог меѓу живи луѓе. Она, пак, што е закопано, може да ѝ се довери на уметноста, сепак, таа е најверниот носител на хуманизмот како однос проникнат со љубов и почитување на човековото достоинство во потрагата и желбата да се биде свој на своето, а меѓу другите. Таа знае како да ја „откопа“ надежта во човекот.
Алегорично кажано, дури и Каин има право на своја вистина и размисла, барем во романите. Треба да се слушне и неговата приказна. Треба да се слушне секоја приказна.
Каков било прогон на слободната мисла е „тажен самоубиствен курс преземен од човечкиот вид“, да го цитирам Стајнбек. Таквиот курс не само што нема да нè помести од курсот на „источно од рајот“ туку и ќе нѐ приближи до крајот. Или до повторен пад.
