Македонците со муслиманска вероисповед се Македонци и ништо друго! Тие се составен и нераскинлив дел од македонскиот народ. Тие се крвни браќа со Македонците што се православни. Слично како што во Струмичко, каде што поради американските црковни мисии околу илинденскиот период дел од македонскиот народ почнал да го практикува протестантизмот. Впрочем, и еден поранешен претседател на Република Македонија ѝ припаѓаше на Евангелско-методистичка црква, но беше Македонец. За муслиманскиот дел од македонскиот народ постојат низа истражувања, а исклучително научно релевантно е она од Галаба Паликрушева, со наслов „Исламизацијата на Торбешите и формирањето на торбешката субгрупа“ од 2016 година, издадено од Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје, односно на Природно-математички факултет – Институт за етнологија и антропологија. За потсетување, издвојуваме карактеристични делови од богатиот научноистражувачки труд…
1. Торбеши
Торбешите претставуваат исламизирано македонско население, главно, во Западна и Југозападна Македонија, кое живее во неколку етнографски предели на македонско-албанското пограничје, вклучувајќи и во дијаспората. Истражувањето на Торбешите е условено со паралелно истражување на етничката група Мијаци, бидејќи изворно Торбешите претставуваат мијачка субгрупа. Како и секоја етничка субгрупа, сè до почетокот на XX век покажуваат тенденции кон создавање посебна етничка група со изразена групна ендогамија, како и други елементи од локалната народна култура (носија, фолклор итн.). Во современи услови, егзонимот Торбеши се користи како генерички назив за идентификација на сите исламизирани Македонци во Република Македонија, но и пошироко во етничка Македонија, односно за тие групи што биле или сè уште се познати по локалните егзоними/етноними, како што се: Дилс’зи (Тиквеш); Помаци/Турци (Малешевско, Делчевско и пиринскиот дел на Македонија); Чечки Помаци (Чеч – етнички предел меѓу Неврокопско и Драмско во егејскиот дел од Македонија); Турци (Прилепско); Аповци/Турци (Кичевско), Торбеши/Горани (Гора), Шкрети (Горнореканци) итн.
Резултатите од етнолошките истражувања на македонската етничка група Мијаци, а во таа смисла и на Торбешите како мијачка субгрупа, покажуваат дека тоа е старо македонско население во дел од Западен Балкан, односно меѓу Косово, Албанија до реката Черменика (според топонимијата), во македонско-албанското пограничје по југозападната линијата, како и во дијаспората. Покрај поместувањата кон исток, север и југозапад, Торбешите живеат на овие простори до денешни дни, а за разлика од македонското православно население се со поизразена динамика на напуштање на родните места. Според изворите (турски и други), станува збор за православно македонско население што го прифатило исламот во класичниот период на турскиот тимаро-спахиски воен феудализам (крајот на XV и XVI век), кога се евидентирани ретки примери на исламизација. На преминот, пак, во турскиот чифлички феудален систем (XVII век) и до крајот на турското владеење (почетокот на XX век), евидентирано е постојано засилување на исламизацијата во смисла на турцизација и албанизација. Најкритични периоди во исламизацијата на македонското население се XVIII и XIX век. Формалната исламизација била прифатена од прагматични причини, заради зачувување на родните огништа и наследените имоти, за одбрана од агресивноста на носителите на власта – турцизираните албански феудалци и војници (башибозуци), заради одбрана од Албанците од пасивните планински делови на Албанија што се занимавале со грабежи како начин на живеење, поради турската политика на пацификација преку исламизација на овие простори со стратегиско значење, како и поради други објективни и субјективни причини.
Територијална распространетост на исламизираното македонско население по области е следна: Дебарско-реканска етнографска целина – тука влегуваат поширокиот етнографски предел на Река, долината на Радика, поширокиот етнографски простор на Дебарско, етнографскиот предел Дебарска Жупа, пограничните дебарски етнографски предели, односно Дебарски Дримкол и Голо Брдо, во кои влегуваат шест села со македонски мајчин јазик на македонската територија и 16 села на албанската територија; Брсјачка етнографска целина – етнографскиот предел Струшки Дримкол, како и неколку оази во Кичевско, Прилепско и Велешко; Горновардарската етнографска целина – Скопско, тетовско-горанските села Урвич и Јеловјане и компактна група горанско македонско торбешко население со македонски мајчин јазик што живее во пограничниот етнографскиот предел Гора на косовска и на албанска територија.
Во поголемиот број етнографски целини, покрај Торбешите Македонци, живеат и православни христијани. Во едни целини живеат исклучиво Торбеши, додека во пределите Гора, Голо Брдо и Дебарско Поле, покрај македонското население од двете конфесии, живеат и муслиманско албанско население со албански мајчин јазик, турско население со турски мајчин јазик и ромско билингвално население.
Генерално, анализата на дијалектниот материјал покажува дека говорот на торбешкото македонско население во посочените етнографски предели на историски план и по современата состојба на севкупниот граматички состав е идентичен со говорот на христијанското македонско население во истите етнографски предели и населби. Можат да се утврдат само мали разлики во интензитетот на употребата на извесен број лексеми од турско потекло во областа на народното право и религиозната номенклатура.
Постојат неколку хипотези за објаснување на потеклото на егзонимот/етнонимот Торбеши. Името се доведува во врска со: а) старото словенско племенско име Торба чеи; б) со посебниот вид службеници во турската војска и кандидати за јаничари што носеле торби (Torba oglanlari/Torba acimileri); в) со персиската конструкција „торбеш“ со значење торбар, т.е. човек што торбари, подвижен трговец што продава алва, боза, салеп итн.; г) со богомилското движење и со богомилските проповедници што носеле торби, а по торбите ги викале кутугери итн.
Во рамките на самиот предел, а во согласност со верската и културната замислена граница што постоела меѓу Мијаците и Торбешите, етнонимот има пејоративно значење, односно дека Торбешите се продале (ја продале верата) за една торба брашно. Во периодот 1955 – 1965 година голем број Торбеши се иселиле во Турција, каде што живеат и денес, претежно групно населени во градовите Истанбул, Измир, Маниса, Ахисар и во други места. Со иселувањето на Торбешите се отвори простор во Западна Македонија за нови населувања на Албанците од втората миграциска струја од Косово, што, пак, предизвика нов процес на албанизација на дел од домородното торбешко население со македонски мајчин јазик.
2. Горани
Гораните (Торбеши, нашинци) претставуваат етничка група на исламизирано македонско население распоредено во селски населби во етнографскиот предел Гора (Косово), што претставува жупа опкружена со највисоките врвови на Шар Планина, Кораб и Коритник во горниот тек на реката Љума. Народното име Гора се однесува за југозападниот висок и ридест дел, одвоен од Македонија со македонско-косовската граница.
Горански села на косовската страна се: Баќка, Брод, Враништа, Глобочица, Диканце, Драгаш, Зли Поток, Голем Крстец, Мал Крстец, Крушево, Кукаљане, Лештане, Љубовиште, Млике, Орќуша, Радеша, Рапче, Рестелица и Зрзе. На македонската страна, на падините од Рудока на полошката страна, југозападно од Тетово, се наоѓаат двете горански села Урвич и Јеловјане.
Мајчин јазик им е македонскиот, со особености на западните периферни говори од централното дијалектно подрачје, поврзани со македонските говори на македонско-албанското пограничје на целиот простор од Кораб до Јабланица. Горанскиот говор со некои црти е поврзан со западните периферни говори во насоката: Гостивар, Река, Дебар, Струга и Охрид. Тој се формирал на поширокиот простор во сливот на реката Љума и во долината на двата Дрима, а од југ непосредно граничел со дебарската група говори. Во таа смисла постои културна и етничка поврзаност на Македонците од тие простори од двете конфесии.
По религија се од сунитскиот ислам, а народната религија им е со живи остатоци од претхристијанскиот, христијанскиот и исламскиот период.
Домородното христијанско македонско население на оваа територија било изложено на вториот интензивен бран од процесот на исламизацијата на Западен Балкан во турскиот период (XVII, XVIII и XIX век). Според генезата на говорот, горанското население било распоредено на поширок простор во сливот на реката Љума и во долината на двата Дрима, а од југ непосредно граничело со дебарската етничка група. Под притисок на албанскиот етнички елемент, кој бил во експанзија, особено кон крајот на XVII и во текот на XVIII и XIX век, почнале да се стеснуваат границите на горанскиот говор со поместување или асимилација на дел од горанското население. Со процесот на албанизацијата на соседниот етнографски предел Горна Река биле прекинати културните врски на Гораните со македонското население по долината на реката Радика. Пред критичните периоди постоел континуитет во оваа смисла, а за тоа сведочат многубројните топоними по долината на Љума и Црн Дрим (Бела, Белова, Белица, Бистрица, Боровјани, Велешта, Галица и др.). Покрај македонското торбешко население, во Гора живее и албанско население со мајчин албански јазик во енклавата Шаиновец. Административната припадност на Гора, до неодамна во состав на територијата на Србија (по Балканските и по Првата светска војна), претставува константа во поглед на планираната државна програма за однародување на Гораните и за предизвикување српско, а во последно време и албанско етничко чувство, особено преку административните и образовните институции во кои образовниот процес се одвивал на српски јазик, а сега на босански. Од друга страна, Гораните што останале од другата страна на албанско-српската граница порано биле оневозможени да контактираат со своите блиски и со роднините на српската и на македонската територија, особено во периодот на Енвер Хоџа, кога се спроведувала планирана албанска државна програма за однародување на Гораните и за предизвикување албанско етничко чувство преку образовниот процес што се одвивал на албански јазик и преку административните институции, т.е. со промена на имињата/презимињата во албанска форма итн. Оваа ситуација на културна дискриминација траеше до војната во 1999 година, кога настана силен процес на емиграција. Сепак, и во новите услови на Република Косово (2008), домашниот бит на Гораните се одржува во говорот, народната религија, фолклорот и другите форми на локалната горанска етничка култура.
Колебањата за етничката припадност кај исламизираното македонско население се видливи и денес. Тоа се должи на различните појдовни основи на двете конфесии, исламот и христијанството, во колективното живеење на своите следбеници. Имено, исламот се залага против националната свест на муслиманските народи, залагајќи се за универзалноста на религијата како единствен носител на колективното организирање на верниците. Спротивно на тоа, Христијанската црква е носител на националното будење и е основа за формирање на националниот идентитет.
Наместо заклучок
Македонците со муслиманска вероисповед се Македонци и ништо друго! Тие се составен и нераскинлив дел од македонскиот народ. Тие се крвни браќа со Македонците што се православни. Слично како што во Струмичко, каде што поради американските црковни мисии околу илинденскиот период дел од македонскиот народ почнал да го практикува протестантизмот. Впрочем, и еден поранешен претседател на Република Македонија ѝ припаѓаше на Евангелско-методистичка црква, но беше Македонец. Лично, јас имам братучетка што ѝ припаѓа на Адвентистичката црква, но таа е Македонка, како и пријател што им припаѓа на Јеховините сведоци, но е Македонец. Така што, исламот како религија е втор по масовност кај македонскиот народ, по доминантното православие. И на крајот од краиштата, човек може и да не му припаѓа ниту на христијанството ниту на исламот а да е Македонец како етничка припадност. Ова е и богатството на македонскиот народ!
Галаба Паликрушева, Исламизацијата на Торбешите и формирањето на
торбешката субгрупа. Универзитет„Св. Кирил и Методиј“ – Скопје, Природно-математички факултет – Институт за етнологија и антропологија. Скопје, 2016.
Подготвил: М-р Александар Јорданоски, лингвист и експерт за заштита на културното наследство
