Ако можам да генерализирам, демократијата или демократската практика на земјите од таканаречените „нови демократии“ во Европа во голема мера е слика на демократската практика на ЕУ и нејзините членки, бидејќи овие земји гледаат на нив и нивниот процес. Прашањето е само дали земјите-членки на ЕУ се доволно внимателни кон сопствените демократски практики и кон практиките на оние со кои ја делат својата судбина?
Размислувања за искуствата поврзани со прашањето за промовирање на демократијата во Централна и Источна Европа
По падот на Берлинскиот ѕид во земјите од тој дел на Европа, перспективата за влез во ЕУ имаше најголемо влијание врз промовирањето на демократијата. Тоа беше вистински мотив да се изврши транзицијата од комунистички во повеќепартиски демократски систем. Процесот на зајакнување на демократијата во Централна и Источна Европа ќе беше потежок и побавен без ЕУ, а тој се потпираше на движењата што, пред тоа, беа иницирани со Хелсиншката повелба и Париската декларација, како и дијалогот во рамките потоа на КЕБС и Советот на Европа, како и автохтоните процеси на демократизација во тие земји.
Денес често може да се слушне мислењето дека тие земји имаат демократски институции, но сѐ уште немаат демократија. За демократијата многу се зборува, но многу помалку се практикува. Ниту задоволството на граѓаните од степенот на демократија не зрачи со ентузијазам. Во Словенија помалку од 50 отсто се задоволни од степенот на демократија, а напротив повеќе од 50 отсто се задоволни од својата материјална положба.
Демократијата е процес што ни
гарантира дека со нас нема
да владеат подобро отколку
што заслужуваме.Џорџ Бернард
Зошто? Постојат неколку сериозни замки во процесите на промоција на демократијата што не треба да се занемарат или потценат при барањето одговори:
1. Прибегнување кон стари модели на размислување и политичка практика. Недоволното познавање и разбирање на функционирањето на демократијата и демократските институции, вклучувајќи го и унапредувањето на човековите права, роди големи очекувања. Дури и нереални очекувања. Последица на тоа е разочарувањето, кое се манифестира како деморализација или апстиненција, како носталгија за надминатиот егалитаризам и социјална сигурност што ги гарантира државата, како нечувствителност кон посегнување на елементарните политички права и демократски вредности, во потчинувањето на слободата на безбедноста, па дури и флертувањето со автократски модели на владеење. Тоа се манифестира и во недоверба кон механизмите на демократијата. Тоа води кон национализам, ксенофобија, несолидарност и сурово ривалство и честопати дури води до отстапување од веќе воспоставените демократски стандарди и демократска практика.
Колку што не ми се допаѓа да бидам роб, толку не би требало да сакам да бидам господар. Тоа ја изразува
мојата идеја за демократија.Абрахам Линколн
2. Ненавикнатост на демократска практика. Еднопартиските системи со демократски централизам како основен принцип на организација и дејствување се единствената позната политичка практика и искуство. Доследно почитување на владеењето на правото, принципите на законитост и уставност, чувствителност на кршење на човековите права, почитување на процедурите, дијалог, социјално партнерство, барање согласност, слобода на медиумите, почитување на различностите, заштита на малцинствата итн. тие само се наметнуваат. Не е тешко да се најдат политички партии засновани на автократски и лидерски концепт, со ограничена внатрешна демократија. Затоа практикувањето на демократијата често е мотивирано главно од надворешни фактори, на пр. со пристапување во Советот на Европа, Програмата партнерство за мир, НАТО и ЕУ, а помалку како резултат на сопствената посветеност на демократијата.
3. Поедноставување на антикомунизмот како демократија. Последново е секако многу повеќе. Негувањето на митот за комунистичка опасност, заговор и контрапуч служи само како изговор и оправдување за сопствените недемократски стандарди и постапки како што се лустрацијата, широките овластувања на тајните служби, исклучувањето на луѓето од јавниот дијалог, реваншизмот итн. Зачувувањето на тој мит е особено дискутабилно онаму каде што промените во системот дојдоа преку еволуција, преку демократски пат. Особено е проблематична ваквата идеолошки ограничена рамка на умот за барање нови модели на општествено уредување во услови на глобализиран свет, кога државата мора да ја зголеми својата конкурентна способност, да ја спроведе втората фаза од приватизацијата и да ја намали државната сопственост и да ја реши дилемата.
Незнаењето на еден гласач во
демократија ја поткопува безбедноста на сите.
Џон Ф. Кенеди
На односот помеѓу конкурентноста на економијата, социјалната кохезија и квалитетот на животот. Застапување за заштита на јавната сфера (res publicae) од приватни интереси и застапување за социјална кохезија, социјално разбирање, социјална правда и работнички права, синдикален дијалог итн. е означено како остаток на комунизмот. Ваквиот пристап го отежнува разумното размислување за клучните дилеми на денешните европски општества и човештвото во целина бидејќи ја негира целината на човековите права. Тие не се само политички, т.е. слободата. Во современиот глобален свет, човековите права ги вклучуваат и социјалните, културните и еколошките права. Во разбирањето на овој факт, гледам еден од најголемите предизвици на демократијата во денешна Европа. Бидејќи приказната за човековите права во Европа често се сведува само на политички права или слободи.
Во разговорот, особено со младите, често наидувам на забелешка дека дискусијата за демократските стандарди и практики на политиката, за човековите права и вредности е само празен муабет и фасада на политичарите. Политиката е наводно само техника на манипулација што сака да има демократско покритие. А сепак, кога зборувам од словенечкото искуство, од времето на промената на системот и создавањето на државата, можам да ви гарантирам дека демократскиот пат е можен и дека вреди да се трудите. Словенија ги почитуваше и ги потврди демократските вредности и стандарди, особено во однос на човековите права, јавниот дијалог, социјалното партнерство, бараше општествен и политички консензус, ги аргументираше целите и ги објаснуваше последиците од мерките, ги почитуваше собраниската процедура, уставноста и законитоста. Успеа во сите клучни одлуки, од основањето на државата до нејзиното прифаќање во ЕУ и НАТО, за кои се одлучуваше на референдум. Така, се обезбедија политичка стабилност и социјална кохезија на словенечкото општество. Таа се потврди како демократска држава и доби кредибилитет во очите на граѓаните и меѓународен углед.
Демократијата е решената загатка на сите устави.
Карл Маркс
Ако зборувам врз основа на сопственото искуство, можам да кажам дека е релативно лесно да се прогласи демократија, но потешко е да се практикува демократија и да се живее со неа. Демократската свест не може да се наметне со наредба. Може да се развие преку практикување демократски стандарди, вредности, институции и процедури. Без демократска свест, не е можно да се заштити демократијата од злоупотреба. А сепак, во државите што се изградени на демократска структура и засновани на демократски вредности, елитите на власт не можат да направат сè што сакаат и сепак да останат на власт. Тие се ограничени од демократските институции, демократската свест на граѓаните и меѓународната положба на државата.
Ако можам да генерализирам, демократијата или демократската практика на земјите од таканаречените „нови демократии“ во Европа во голема мера е слика на демократската практика на ЕУ и нејзините членки, бидејќи овие земји гледаат на нив и нивниот процес. Прашањето е само дали земјите-членки на ЕУ се доволно внимателни кон сопствените демократски практики и кон практиките на оние со кои ја делат својата судбина?
Милан Кучан
