Во архивите е пронајден напис со наслов „Како се вселила бугарштината во Охрид “, чиј автор е отец Гедеон, главен свештеник и монах во Дечани, со потекло од Охрид, кој е интересен од неколку аспекти, а особено како веродостоен историски извор што посведочува за обидите на бугарската политичко-религиозна пропаганда да ја бугаризира Македонија. Во написите, тој ги демаскира бугарските пишувања за Македонија и македонскиот народ, кои биле под влијание на великобугарскиот шовинизам. Тој дури пишува и за националните особености на Македонците и различните форми на борба против бугарското влијание
ОД ИСТРАЖУВАЊАТА ВО СТРАНСКИТЕ АРХИВИ: СВЕДОШТВА НА ОБИДИТЕ ЗА БУГАРИЗАЦИЈА НА МАКЕДОНИЈА
Проф. д-р Павле Митревски во текот на своето истражување во „Матица српска“, Нови Сад, сосема случајно го пронајде списанието „Отаџбина“, кое излегувало кон крајот на 19 век. Во споменатото списание, Митревски пронајде многу интересен напис за Македонија, особено за Охрид, именуван „Како се вселила бугарштината во Охрид “, од „записите на еден охриѓанец“. Митревски посочува дека автор на прилогот е отец Гедеон, главен свештеник и монах во Дечани, со потекло од Охрид.
– Зарем тоа, веќе, не е беснило? Тие се толку наивни што мислат дека со промена на името ќе го присвојат и целиот народ. Бугаризмот почна да опаѓа, наместо да расте, а така мораше да биде, зашто бугаризмот во Охрид не беше природен, туку вештачки, и како таков не можеше да биде траен. Самите Бугари ја поставиле народносната преграда меѓу Бугарите и Словените Македонци и официјално признале дека македонските Словени не се од бугарска народност, а оттука се создала страшна омраза меѓу нив – пишувал отец Гедеон (Јуришиќ).
Пишувањата за Македонија под влијание на шовинизмот
Според Гедеон Јуришиќ, многумина пишувале за Македонија и македонскиот народ, но тој нагласува дека таа работа не ја вршеле совесни и објективни луѓе, кои можеле вистински да ја изложат етнолошката состојба, туку личности што биле под влијание на шовинизмот. Гедеон посочува дека меѓу писателите што пишувале за Македонија имало и такви што во бујноста на својот шовинизам настојувале „да го истребат и самото име Македонија.“
Како такви ги посочува бугарските шовинисти, кои биле напоени со „прекумерниот шовинизам да создадат голема Бугарија“ и настојувале областа меѓу Солун и Ќустендил, реката Места и Црна Дрим да не се именува како Македонија, туку како „југозападна Бугарија “.Според Гедеон Јуришиќ: „Зарем тоа, веќе, не е беснило? Тие се толку наивни што мислат дека со промена на името ќе го присвојат и целиот народ.“
Македонските Словени не се сродни со Бугарите
Гедеон, критикувајќи ги антиисториските тврдења на бугарските пропагандисти, особено пишувањата на Атанас Шопов, кој настојувал да ги прикаже Македонците како Бугари, вели дека „македонските Словени не се сродни со Бугарите, ниту по крв, ниту по карактер, ниту по обичаи, ниту по јазик.“ Како аргумент за своето пишување, Гедеон ги посочува истражувањата и пишувањата на Шафарик и на Јиречек.
Авторот исто така реторички го поставува прашањето: „Бидејќи Бугарите дошле на Илирскиот Полуостров во 677 година и тука се претопиле во староседелци, а бидејќи Македонија, до крајот на 9 век, не била составен дел на т.н. Бугарско Царство – тогаш го прашувам Шопов, како и од каде Бугари денес во Македонија?!“
Бугари е туѓо име за македонските Словени
Критикувајќи ја тезата на Атанас Шопов за бугарските корени на Македонците, Гедеон посочува дека Старите Бугари никогаш не стапнале во Македонија. Според Гедеон Јуришиќ, бугарските шовинисти ги злоупотребувале историските извори со намера да ги прикажат Македонците како дел од бугарскиот народ. Во оваа конотација, Гедеон вели: „За да се види тој анахронизам во историските белешки, на кое Шопов се потпира како на гнил плот, и кое како најмоќно оружје за побугарување на Македонија, јас овде ќе наведам само еден пример.“
Гедеон ја посочува белешката кај Вилсалмона, во која може да се прочита: „Бугарскиот архиепископ го назначи цар Јустинијан“ и го запрашува Шопов: „Каква бугарска архиепископија подигнал цар Јустинијан и каде биле тогаш Бугарите на Балканскиот Полуостров, бидејќи Јустинијан живеел од 525-560 година, а се знае дека Бугарите дошле на Балканскиот Полуостров во 677 година, т.е. 120 години после смртта на Јустинијан. Како, тогаш, Јустинијан ја основал бугарската архиепископија? Тогаш, која е вредноста на ваквите историчари? Нели е тоа солинизам во историската наука и страшна измама?“
Бугарските пропагандисти се служат со секакви средства
Во својата понатамошна критика, Гедеон вели дека „на безобразлукот на бугарските шовинисти му нема крај“ и посочува дека се служат со секакви средства. Гедеон Јуришиќ многу јасно ги образложува злоупотребите и контрадикторностите на бугарските пропагандисти. Конкретно го посочува Атанас Шопов, кој ги злоупотребувал историските извори за да го докаже бугарскиот карактер на Македонија. Шопов го цитира Вилсалмона дека бугарската архиепископија ја формирал Јустинијан, но истиот бугарски автор во друга своја книга го негирал постоењето на Јустинијана Прима во Охрид, тврдејќи дека била некаде околу Ќустендил.
Во овој контекст, Гедеон заклучува: „Негирајќи, значи, од една страна дека Јустинијана Прима била во Охрид, а од струга страна, наведувајќи ја како историски факт Валсалмоновата белешка, Шопов самиот со себе доаѓа до две спротивности: или Јустинијана Прима не била во Охрид, што значи и дека и Охридската архиепископија, која Шопов ја смета за бугарска, не е ниту основана од Јустинијан Велики, или била Јустинијана Прима во Охрид, но тогаш не е бугарска, зашто ја основал Јустинијан. Секако, и во едниот и во другиот случај Шопов губи, а теоријата му пропаѓа.“
Обиди за побугарување на Охридската архиепископија
Гедеон Јуришиќ вели дека бугарските шовинисти во обидот за побугарување на Охридската архиепископија тврделе дека таа е основана во она време кога Бугарското Царство се разделило на источно и западно, па кога Самуил, царот на западната половина, го пренел престолот во Охрид, тогаш е основана и Охридската архиепископија.
Гедеон ги отфрла овие бугарски тврдења, посочувајќи дека кога Самуил го пренел царскиот престол во Охрид, тој затекнал тамошна архиепископија. Според Гедеон, меѓу архиепископите што седеле на тој архиепископски престол во Охрид, бил и Св. Климент, современик, ученик и помагач на светите Кирил и Методиј, кои живееле во 9 век, а Самуил го пренел престолот во Охрид кон крајот на 10 век. Гедеон Јуришиќ исто така посочува дека пред Св. Климент, во Охрид биле уште седум архиепископи, поставувајќи го прашањето: „Значи, каква архиепископија основал тој и од каде таа е бугарска. На тоа нека одговори Шопов, кој се служи со сѐ и сешто и кој се користи со сите средства, само да ја побугари Македонија.“
За идентификацијата на Македонците
Гедеон Јуришиќ вели дека во минатото немало никаков филетизам (припадност кон некоја народност) меѓу христијаните во Македонија и дека тој филетизам започнал да навлегува само во градовите, но не и во селата. Според Гедеон: „Македонскиот селанец не знае што е тоа филетизам и народност, тој знае само дека е христијанин и царска раја, а како таков, секој христијанин го смета како брат, а Турчинот како господар.“
Гедеон заклучува дека состојбата во македонските градови не е таква и дека во минатото сите граѓани без разлика дали „говореле словенски, влашки или шкипетарски, се кажувале дека се Грци.“ Според Гедеон, ова се должело на грчките училишта и грчкото влијание, затоа идентификацијата како Грци нема основа, па може лесно да пропадне и да ѝ отстапи место на друга пропаганда. Во Охрид имало грчки школи, какви што немало во другите места во Македонија и тука доаѓале деца од сите краишта на Македонија и на Албанија – Битола, Прилеп, Велес, Корча, Ресен, Кичево, Елбасан, Тирана и др., посочува Гедеон.
Според Гедеон, состојбата се променила по Кримската војна, а особено по создавањето на Бугарската егзархија, кога се засилила бугарската пропаганда во Македонија. Меѓутоа, Гедеон вели дека „бугаризмот почна да опаѓа, наместо да расте, а така мораше да биде, зашто бугаризмот во Охрид не беше природен, туку вештачки и како таков не можеше да биде траен.“
Бугарите не се откажуваат од Македонија
Гедеон Јуришиќ вели дека по создавањето на бугарската држава, Бугарите не сакале да се откажат од Санстефанскиот договор, според кој, би им припаднала цела Македонија до Охрид и Костур, па „претендирале на Македонија, како на исклучиво свој имот.“ Во овој правец, Гедеон посочува дека Бугарите започнале да трошат доста пари за поткупување луѓе и за отворање бугарски школи, така што некако го заживеаја бугаризмот во неколку македонски градови, „но не можеа да му внесат народна сила, ниту пак, тоа ќе им појде од рака: во него нема народен елемент и не изникнал од народот, туку му е наметнат како ’рѓа.“
Според Гедеон, дека тој „бугаризам што може да се најде овде-онде во Македонија не е природен, туку ’рѓа може да се наведе и ова: Од 20-30 години наваму, навистина, многу македонски Словени од градовите се нарекуваа Бугари, но тоа тие го правеа од незнаење, бидејќи немало каде да научат и да видат дека по крвта, по карактерот, по обичаите и по јазикот се народ туѓ на Бугарите.“
Борбата против бугарското влијание
Гедеон посочува дека во 1886 година започнала борбата против бугарското влијание во Македонија кога многумина Македонци биле принудени да ја напуштат својата татковина и да побараат прибежиште во Бугарија. Според Гедеон, додека Македонците биле малобројни не им паѓале во очи на Бугарите, сметајќи ги просто како туѓинци што биле раштркани и по другите држави. Но кога бројот на Македонците се зголемил и кога започнале да се мешаат во бугарските работи и да играат политичка улога, тогаш согледале колкава е разликата „по чувствата и карактерот меѓу нив и Бугарите, се скараа со нив и се одвоија во еден табор, согледувајќи ја длабоката провалија, која ги одвојува Бугарите од македонските Словени.“
Гедеон вели дека и Бугарите осознале дека во ништо, ниту по јазикот, ниту по природата, ниту по обичаите, ниту по карактерот не се сложуваат со македонските Словени и започнале да ги „отуѓуваат и да ги прогласуваат за небугарски род, нарекувајќи ги Македонци т.е. небугари.“ Гедеон заклучува дека „самите Бугарите ја поставиле народносната преграда меѓу Бугарите и Словените Македонци и официјално признале дека македонските Словени не се од бугарска народност, а оттука се создала страшна омраза меѓу нив.“
Поради оваа омраза, посочува Гедеон, бугарската влада и народ започнале систематски и немилосрдно да ги гонат Македонците, нарекувајќи ги ајдуци и арамии. Според Гедеон, „ни Македонците не им остануваат должни, враќајќи им двојно, и со презир и одвратност ги нарекуваат Татари, Монголци, Шопови итн.“
Бугарите и Македонците ниту во еден поглед не можат да се сложат
Гедеон заклучува дека залудно некои од бугарските шовинисти настојуваат да ја ублажат таа омраза со пишување книги и проповедање, дека македонските Словени се Бугари, кога „самите два народи гледаат дека во ниту еден поглед не можат да се сложат.“ Според Гедеон, залудни се обидите и на злогласниот шовинист Шопов, кој се трудел да ја „израмни длабоката провалија, која го дели бугарскиот народ од македонските Словени. “
Шопов настојувал преку својот весник да ги убеди Бугарите да не ги гонат македонските Словени, туку да ги чуваат, но истовремено, посочува Гедеон, пишувајќи разни лажни етнолошки и етнографски расправи, лишени од секаква основа. Според Гедеон, народот не сакал ни да знае за тоа, „македонските Словени и Бугарите јасно гледаат дека не е така како што велат Шопов и неговите другари, па работат како што им диктира природата. Таа им довикува на македонските Словени: Бугаринот не ти е брат!, а на Бугаринот: Македонецот не е твој брат!“
Гедеон Јуришиќ заклучува: „Да се претопат македонските Словени во Бугари треба да имаат барем некое сродство, кое би ги привлекувало едни кон други, но кога македонскиот Словен ќе дојде во поблизок допир со Бугаринот, гледа дека такво нешто не постои. И врз основа на тоа, Македонците кои се кажуваа за Бугари, очигледно се уверија дека биле страшно излажани, па горко се каат и се презир ја отфрлаат од себе наметната ’рѓа што се вика бугаризам.“ Д.Ст.
