(или: дали Убавината ќе го спаси светот)
Еве нѐ на прагот од новата (2026) година, драг читателу. А во митската претстава на архаичните магиски култури, тој праг е премин и од едно во друго столетие, па и од еден во друг милениум, оти годината за архаичниот човек ја сугерира како микрослика и големата слика на времето, чија мерна единица се столетијата и милениумите што брзаат кон вечноста. Е, на тој праг од новата година човекот е застанат со фрленото зад себе и отвореното пред себе време, кое најдобро се изразува со зборот Непознато, а психолошки со јанѕа, чувството на неизвесност и страв пред она што допрва надоаѓа од иднината. Некои филозофи, како Хајдегер, тоа го дефинираат како треперења, како космички провев на битието. Уметничка слика, која, според мене, најубаво го изразува човекот застанат на прагот, на работ пред големото Непознато е сликата на сјајниот германски романтичар Каспар Давид Фридрих „Човек застанат над морето во облаци“, со поглед во бескрајниот хоризонт на пејзажот потопен во меланхолија и спружен отаде разбранетото море. Непознатото, неизвесното и јанѕата се основните тонови на ова ремек-дело на Фридрих.
Е, сега и јас и ти, драг читателу, како меланхоличниот лик налик на странец на сликата на Фридрих на прагот од новата година стоиме пред Непознатото спрострено како пејзаж од јанѕа и несоница пред нас. А според сите знаци се наоѓаат во таква ситуација и светот и човекот во него. И, се разбира, и нашата страдалничка Македонија. Но какво и да е Непознатото, кое толку многу го магнетизира Бодлер за поетска авантура, завиткано како и секогаш во мистерија, ние ќе се обидеме накусо да ја разгатнеме неговата шифра и со помош на минатото и сегашноста на светот, која не е музејска, метафизичка, туку реално историска и дијалектичка, и во која постојано се судираат светлината и темнината, доброто и злото. Застанат меѓу тие апории човекот истрајува со милениуми од неговата појава на оваа планета. Имено, тоа го сугерира и насловот на нашата новогодишна колумна „Дистопија и утопија“, а со индикативниот поднаслов во прашална форма: „Дали Убавината ќе го спаси светот“, позајмена од Достоевски, само што истата кај него е аподиктички афирмативна и императивна. Дистопија и утопија, или безнадежност и надеж. Всушност светот, човештвото и започнува како дистописка слика уште во праисторијата опкружено со бескрајно долгата космичка зима и суровиот начин на преживување, поделено на канибалистички орди, кои за да преживеат немилосрдно се уништуваат.
Тоа бил буквален канибализам, кој од неолитот наваму полека го снемува со почетоците и развојот на цивилизацијата, преобразовајќи се сепак во една поцивилизирана и лукаво софистицирана форма завиткана со плаштот на новиот „морал“ и демократија. Всушност новиот софистициран канибализам на цивилизацијата на новата епоха по Христа се објави во рувото на колонијализмот на западните нации што го освојува светот на послабите и сиромашните, пустошејќи го и пљачкајќи го за своја материјална добросостојба и среќа. И таа дистописка слика на агресивниот човек на модерното време е повторно како во палеолитот структуирана од орди што сега се декларираат и како демократски држави. А таа слика на палеолитската орда, софистицирана со некои институции и правни норми ќе трае, за жал, сѐ до Армагедон од последната книга на Новиот завет во кој под окото на Господ се води последната битка за одбрана на доброто од злото. Дотогаш ќе траеме и истрајуваме во дистописката слика на човештвото компонирана од големи и моќни држави под кои сѐ уште стенкаат невини народи. Македонците не се исклучок во тоа. Тоа е посебно сликата, драг читателу, на западната цивилизација, која користи модерен канибализам комбиниран од сила и лажна демократија. Тоа е цивилизацијата што, според многу знаци и факти, иако изгради велелепни катедрали за да го внесе во нив христијанството, му е наклонета на антихристот. Не знам дали на тоа мислел Јејтс во песната „Второто доаѓање“, но сѐ упатува на тоа кога се запрашал: „И каков ѕвер, сега кога му доаѓа часот / кон Витлеем се влече да се роди?“ Што значи дека во визијата на поетот сега во Витлеем се раѓа не Богомладенецот Христос, туку ѕверот, антихристот во ликот на безбожната цивилизација, таа што со своите колонијалистички походи низ светот, почнувајќи од нејзините темплари и крстоносци во 11 век, па сѐ до нејзините конквистадори по Колумбо и фашисти во 20 век и денес уништи многу народи, па и цели други цивилизации пљачкајќи го нивното материјално благо.
За тоа, знаеш, многу сум пишувал, драг читателу. Но Истокот со големите Кина и Индија е далеку од дистопичната колонијалистичка слика на Западот. Тоа го нема во мистична Азија од која Западот ништо не научи. Спротивно, и Кина и Индија, иако огромни биле колонизирани од европскиот Запад, Индија целосно, а Кина делумно, пред сѐ од екстремно агресивните Англосаксонци. За да биде, пак, парадоксот со Западната цивилизација шокантен е нејзината глобална слика компонирана од два дијаметрално спротивставени ентитета: култура и варварство. Првиот ентитет е сјајната западна наука, уметност и филозофија, а вториот разбирливо, веќе рековме, колонизаторството со нагонот во основа варварски за материјално освојување и пљачкање на други народи и цивилизации. Тоа е цивилизација што си ја продала одамна душата на Мефистофел (ѓаволот) за што нешто битно зборува и старогерманската легенда вглобена во ремек-делото на Гете „Фауст“. Итн. Човекот во таа цивилизација, па и преостанатото човештво, очекуваше од фуриозно забрзаната наука да работи само за доброто, но не и за злото на светот. Но не се случи тоа во најблескавиот научен 20 век. Хирошима и Нагасаки се крунските сведоштва за тоа како резултат на двете светски војни на европскиот Запад.
А што е уште попарадоксално за човештвото на овој 21 век, тоа е најновата дистописка слика на новото научно и технолошко чудо вештачката интелигенција, технолошкиот монструм што наскоро ќе ја покаже сета своја мефистофелска метафизичка моќ и докрај ќе го обезличи и така веќе обезличениот и бескрајно оддалечен од Бог човек. Сега него цврсто го зграпчува во своите канџи новиот технолошки дистопичен бог, Големиот инквизитор, како што би рекол Достоевски, кој ја презел на себе душата на човекот.
Да. Веќе сме при крај, драг читателу, а премногу простор ѝ одделивме на дистопичната слика на светот за разлика од утописката, како да се распојасал низ неа траурно Шопенхауер, низ овој живот како најлош од сите возможни животи во вселената, а нигде го нема Лајбниц за кого овој живот е најубав што може да постои. Но ни едниот ни другиот од нив не се во право оти вистината е поинаква, шарена, и црна и бела. Мешана. Кому како му е, така му е, по своја или по туѓа волја. А на сила е и она фаталистичкото на Вилијам Блејк: „Некои се родени за вечна радост (како Англосаксонците и Французите на пример), а некои за вечна тага“ и страдање (како Македонците и Палестинците). Итн. А ние, драг читателу, повеќе му укажавме тука внимание на злото отколку на доброто, на грдото затоа што, имено, е потребно повеќе да се разобличува тоа и со купишта егзегези и зборови. Впрочем и естетиката на грдото, според тој резон, во уметноста макар и во облик на метафора се појави во научно и уметнички најексплозивниот век на човештвото, дваесеттиот. И не само кај Пикасо во неговите „Жени од Авињон“ и кај Марсел ди Шамп со неговата клозетска шолја изложена во еден париски салон по Првата светска војна како слика на модерната ариевска цивилизација со префиксот Западна. Па да ги земеме и романите на Достоевски. И во нив доминира сликата на злото, на ѓаволот во човекот, а оттука и неговиот утопистички и речиси императивен крик, артикулиран како пред небесната и земната битка на Армагедон: „Убавината ќе го спаси светот?“ Или Светлината како што мислеше Христос, кој постојано повторуваше „Јас сум светлината на светот“, ама човештвото, за жал, тоа не го разбра и ѝ се приклони на темнината и се облече со неа. А Убавината и Светлината како едно, како андрогинска, Целината му се насушно потребни денес на човекот, драг читателу, затрупан со енормно технолошко ѓубре и сѐ уште нестивнати пљачкашки походи на богатите темплари и крстоносци на моќните и денес активни за понижување и искористување на помалите и послабите народи во светот, кај ќе стигнат. И пак е друга, поинаква мистична Азија, сѐ уште мистична во скрамата на битието, особено Индија и Кина. Оттаму на планетата се отвораат патиштата на добрата волја за реформирање, за новата хуманистичка ренесанса за човештвото: „Патот на свилата“ и „Појас и пат“ за кои е слепа и целата, сѐ уште и по Хитлер и фашистичка Германија, Западна цивилизација.
Сеедно. А она што му е потребно, драг читателу, особено на човекот на сиромашните и истормозени од моќните и богатите народи е едноставната божја, елементарна среќа. А во неа покрај корка леб и зрно сол, и на чаша вино како на Тајната вечера на Христос со апостолите е и радоста од елементарните божји дарови на Господ што ги дал за сите, а на кои најмногу им се радуваат внатрешно просветлените, јуродивите и сиромашните: сонцето, дождот, ветерот, камењата, дрвјата, птиците и животните на кои земното оличение на Христос Франческо од Асиза им се обраќа со: браќа и сестри. Но богатите и моќните, лакоми за профит, сѐ поретко и тоа го дозволуваат. Се сеќаваш ли на оној во таа смисла карактеристичен фрагмент од „Малиот принц“ на Сент Егзипери, драг читателу, во кој богатиот скржавец (одличен оксиморон) ги собира во своето банкарско ковчеже и ѕвездите од небото за да не остане ништо за обичниот сиромашен човек, освен темната ноќ без ѕвезди и месечина. А нели те потсетува по аналогијата, драг читателу, на климатската катастрофа на планетава, која исто така е производ на лакомите современи богаташи на либералкапитализмот. Така. И пак сме, никако да се извлечеме, во калта на дистопичната слика на светот, во ентропијата што галопира, иако нејзиниот архетипски ритам е тих. Никако да се ослободи од неа и да го видиме првото расцутено гранче во првата пролет на човештвото по долгата космичка зима во неолитот. Така. А човечкото срце на оние посветените во Бог во оваа безбожна цивилизација не се откажало од Убавината и Светлината, како срцето на прахристијаните, на нашите и преостанатите богомили, кои беа заклани, имено, по налог на црквата, Големиот инквизитор на Достоевски, затоа што бараат Светлина и Убавина, божје присуство на човекот во неговата трагична егзистенција.
Да. И така по сѐ ова, гледаме ли, драг читателу, дека гасне зракот на нашиот утописки оптимизам за нова преобразба, ренесанса на човекот и светот за која е потребен Новиот човек што ќе го донесе тоа. Новиот Адам, Христос, кој остана непрепознаен, а неговата невеста црквата од цивилизацијата беше ставена како проститутка во бордел. Така. И сега стасуваме до она кое Адорно го именува „антрополошки песимизам“, мотивиран од Аушвиц, па рече драматично: „Дали е возможна поезијата по Аушвиц“. Ама тој по Аушвиц ги „прелета“ Хирошима и Нагасаки, па потоа и Македонија со идентитетскиот геноцид од неговата Западна цивилизација, а потоа и Палестина исто така. Итн. И така тој ја дефинира формулата со просто име: антрополошки песимизам. Лекот од неа го нуди неговиот германски колега филозоф со христијанска ориентација Шлаермахер со формулата „човек човештво“, а што значи дека секој човек ја има во себе свеста, етиката и љубовта за целото човештво. Едноставно кажано тој функционира со умот, срцето и душата како човештво. Во сите елементи таков беше Христос, но грубото човештво него за тоа го награди со распетие, распнувајќи се така и самото на крстот на нељубовта и злото. Да. Но сепак има, иако поретко, луѓе и души исполнети со убавина и љубов за целото човештво, и нив е погрешно да ги бараме, драг читателу, како што тоа често го правиме во политиката и меѓу политичарите, кои повеќе го фрлаат во омраза и зло, отколку во љубов и убавина човештвото. Божествените луѓе и сега како апостолите на Христос можеме да ги најдеме само меѓу едноставните и јуродиви души, слични на Франческо од Асиза кого веќе го спомнавме. Нив можеме да ги најдеме кај сиромашните, а не кај богатите и силните. Така е и со народите. Кротки и поблиску до Бог се сиромашните и мали народи, а не богатите и моќни кои нив ги понижуваат и пљачкаат. И Македонците „смачканото племе“ се меѓу нив, смачкани затоа што, како соседите околу нив, никогаш не го имале менталитетот на ордата, туку космополитскиот нагон за светско братство и љубов меѓу народите и за тоа како што гледаме денес плаќаат скапа и прескапа цена, идентитетски се ништат по многуте физички погроми од 1913 наваму. Па сепак кај нив, како што е тоа кај Рацин остана космополитската идеја за „куќата-цел свет“ и илузијата дека „Белите мугри“ ќе ја разбијат „светската ноќ“ (Хајдегер) и конечно ќе блесне оној „силно светнат ден“ од химниската Рацинова песна „Копачите“. Да се надеваме, драг читателу, дека имено тоа може (макар сега тоа е и теоретска претпоставка) да се случи во новата година послана пред нас. Дај Боже! Нека Рациновата визија, христолика во основа, и визијата на неговиот руски брат на тој план Достоевски дека „Убавината ќе го спаси светот“ станат стварност, нешто како лебот, солта и виното на нашата насушна трпеза. Затоа тука и ја завршувам со „Амин“ нашата новогодишна желба, драг читателу. Оти и Спиноза рече дека човекот е битие на желбата, а нашата желба е убава и преубава. Среќна нова!
