Пред некоја вечер повторно го гледав филмот „Опенхајмер“. Се појави во време на голем страв од повторна употреба на нуклеарно оружје. Оваа околност придонесе за неговата популарност, но ја замагли и ја потисна во втор план еднакво важната тема што ја обработува – односот помеѓу науката и политиката, кој моментално се истакнува на нашите универзитети.
Овој однос отсекогаш бил сложен, меѓузависен и честопати парадоксален. Науката се заснова на принципите на рационалност, систематско утврдување на фактите, објективност и слобода на истражување, додека политиката е свет на интереси и моќ во кој емоциите се поважни од рационалноста, а она што е рационално е поврзано со идеологии што честопати свесно прикриваат некои факти и нагласуваат други факти. Сепак, овие две сфери никогаш не би можеле да постојат целосно одделно. Науката нуди, а политиката ги користи по потреба, средствата и знаењето за управување со општеството, политиката ѝ обезбедува или ѝ ги негира на науката ресурсите потребни за истражувачка работа, но, што е поважно, таа ја претставува рамката во која науката и научниците добиваат јавен легитимитет. Овој филм зборува за сето ова и потврдува дека тие не можат да постојат еден без друг, без разлика колку нивните цели честопати се разликуваат целосно.
Изразот „знаењето е моќ“ станал релевантен уште од ренесансата. Политичката моќ во науката нашла инструмент на доминација. Парадоксалниот однос помеѓу науката и политиката може да се види уште во 17 век, кога Галилео ја потврдил тезата на Коперник дека Земјата се врти околу Сонцето преку научно набљудување. Ова предизвикало не само научен туку пред сè политички пресврт. Конфликтот со Католичката црква покажал дека прашањето за научната вистина не е само академско туку пред сè длабоко политичко. Од тогаш до денес, секој обид да се доведат во прашање догмите – без разлика дали се религиозни или идеолошки – имал политички последици.
Во 20 век, кој беше обележан со две жешки војни и една студена војна, односот помеѓу науката и политиката стана уште поизразен. Научниот напредок стана прашање на национален престиж и глобална моќ. Гореспоменатата трка помеѓу Германците, Американците и Советите за атомската бомба, потоа вселенските програми на САД и СССР, како и биотехнолошките револуции, сведочат за тоа како политичката волја може да го забрза научниот развој. Ако војната е продолжение на политиката со други средства, таа беше и најважниот двигател на научниот развој, бидејќи до неодамна повеќето научни пронајдоци беа поврзани со воената индустрија. Оној што има моќ да ја поттикне науката, има и моќ да ја ограничи или насочи. Примери од советската ера често се користат за да се илустрира доминацијата на политиката над науката.
Сепак, треба да се напомене дека идеологизацијата на науката не беше помалку распространета на либералниот Запад. Всушност, марксистичката и либералната идеологија се обидоа на многу сличен начин да ја насочат и да ја користат науката, особено општествената наука, исклучиво за да ги потврдат своите принципи и визии. Марксистичките и либералните догми не се спротивставуваа на науката, како што некогаш правеа религиозните, туку се обидуваа да ја искористат популарноста на науката за да ги докажат своите вистини. Кога станува збор за нашиот регион, цензурата и самоцензурата, повеќе или помалку отворено, беа присутни во општествените науки и во комунизмот и во транзицискиот и посттранзицискиот период.
Се чини дека во денешниот постполитички свет науката станува самодоволна. Но ова е само илузија. Науката сè уште не може да се развие без политичка поддршка. Повеќето истражувања се финансираат од државните буџети или преку меѓувладини фондови, што значи дека политичарите одлучуваат за приоритетите, т.е. дали да инвестираат повеќе во обновливи извори на енергија, медицина, воена технологија, борба против климатските промени или истражување на вселената. Затоа, политиката го насочува научниот развој кон цели што општеството, или оние на власт во тоа време, ги сметаат за важни. Сепак, ова не е нужно лошо. Алтернативата е финансирање на научниот развој од приватни средства и од корпорации кои не одговараат на никого освен на сопствените интереси.
Ова се случило на одреден начин и за време на транзицискиот период во овие региони, кога државата, од различни причини, го изгубила интересот за науката, особено општествените науки, а нејзиниот развој во голема мера зависел од разни фондови, кои ја промовирале нивната визија за светот преку научни истражувања. Ова исто така подразбирало развој на кадри верни на таа слика. Денес, кога државата се обидува да го врати интересот за науката, често се појавуваат конфликти, чие потекло лежи токму во судирот на овие различни визии и нивните протагонисти. Ова делумно може да го објасни денешниот конфликт меѓу универзитетите и државата.
Затоа, науката не мора нужно да ѝ служи на политиката, но може и да ја доведе во прашање. Научните докази честопати ја откриваат неодржливоста на политичките одлуки. На пример, Римскиот клуб пред повеќе од половина век предупредил за разорните еколошки последици што би можеле да се појават ако продолжи тогашниот економски раст, но политичките елити, водени од економски интереси, не се грижеле за овие наоди, а растот во меѓувреме се забрзал. Науката во овој случај претставувала морален коректив на политиката и глас на разумот што предупредувал за неочекувани последици, но политички неприфатливата алтернатива била да се запре економскиот раст.
Неодамнешен пример е пандемијата на ковид-19, во која научните совети беа манипулирани за да одговараат на политичките пресметки. Некои влади ја користеа „науката“ за да ги оправдаат рестриктивните мерки, додека други манипулираа со научните факти за да ја смират јавноста или да ја заштитат економијата. Иако кризата ја покажа важноста на медицината, таа исто така ја откри и кршливоста на довербата меѓу граѓаните, научниците и политичарите.
Меѓу другото, ваквите пресметки, кои стануваат сè поочигледни, значат дека научниот авторитет повеќе не е недопирлив. Прво, постмодернистите ги доведуваа во прашање научните теории, а денес секој што има пристап до интернет го бара правото да ги доведува во прашање научните факти. Ова не е потпомогнато од алгоритмите на социјалните медиуми, кои шират дезинформации побрзо отколку што науката може да реагира.
Поколебани од ваквите случувања, многу луѓе во научната заедница даваат приоритет на своите политички афилијации, оставајќи го својот научен идентитет во втор план. Ова јасно се гледа во начинот на кој универзитетите се користат како инструменти на политичка борба во нашата земја денес.
Современите предизвици – од вештачката интелигенција до генетскиот инженеринг – бараат не само научни туку и политички одлуки. Научниците можат да создаваат технологии што го менуваат светот, но сега прашањето е дали тие треба сами да одлучат како ќе се користат. Политиката е единствената што може да постави граници и вредносни рамки. Самата наука не може да гарантира дека научните истражувања ќе се користат на правилен начин. Затоа, се поставува прашањето како политиката може да ја контролира науката без да го загрози научниот интегритет и слободата на истражување.
Ова е клучно прашање со кое се соочува нашето општество денес. За жал, ова не се дискутира во научните кругови, а државата не нуди ниту простор ниту рамка ниту предлози за решавање на овие прашања.
Иднината на односот помеѓу науката и политиката лежи во дијалогот, а не во потчинувањето на науката на политиката, ниту во арогантниот став на научниците кон политиката. Научниците мора да ја задржат слободата на истражување, но исто така да бидат свесни за својата општествена одговорност и последиците од своите постапки. Политиката мора да научи да донесува одлуки врз основа на научни факти, а не на идеолошки предрасуди, а науката мора да ги почитува политичките одлуки бидејќи тие се засноваат на демократски основи и национални интереси, а не на корпоративни интереси. Алтернативата е демократијата да се замени со меритократија, но тоа има своја политичка цена.
Владимир Вулетиќ
*Професор, Филозофски факултет, Белград,
(Политика.рс)
