На ЕУ ѝ треба нова визија за економијата, но промената нема да биде лесна
Глобалните економски шокови во последните неколку години ја направија Европа особено ранлива. Иако речиси сите страдаа од нарушувања поврзани со климата и пандемијата, Европската Унија исто така ја имаше војната во Украина на својот праг и поради изразената зависност од увозот на енергија, зголемените цени и потребата да се оддалечи од руските фосилни горива, се знаеше дека ситуацијата е особено тешка. Под притисок се и растот и економската сигурност.
Се разбира, некои од нив беа краткорочни шокови. Нарушувањата поврзани со пандемијата главно се решени сами по себе, па дури и инфлацијата, која порасна по пандемијата, се чини дека во голема мера е под контрола, благодарение на напорите на централните банки на ЕУ, особено на Европската централна банка, а изгледа дека тоа прашање најверојатно ќе биде целосно решено во следните 12 месеци.
Сепак, ЕУ се соочува со голем број застрашувачки економски предизвици, кои нема едноставно да исчезнат. За почеток, зголемените безбедносни ризици во соседството, во комбинација со зголемените сомневања за издржливоста на посветеноста на Америка на европската одбрана вршат притисок врз ЕУ да ги зајакне сопствените способности. Ова подразбира не само поголема координација меѓу земјите, туку и значително зголемување на вкупните трошоци за одбрана: вкупните трошоци на блокот моментално изнесуваат 1,3 отсто од БДП, што е многу под целта на НАТО од два отсто од БДП.
Изобилство на таленти
Покрај тоа, растот на продуктивноста, кој е слаб во поголемиот дел од светот, е особено низок во Европа, а јазот меѓу ЕУ и Соединетите Американски Држави се зголемува секоја година. Со просечна стапка на невработеност од околу 6,5 отсто, има мал простор за зголемена агрегатна побарувачка за поттикнување на растот, но силниот долгорочен раст ќе биде практично невозможен доколку Европа не може да го реши своето заостанување во продуктивноста.
Тоа нема да биде лесен потфат. Долгорочниот раст на продуктивноста во развиените економии во голема мера зависи од структурните промени, водени главно од технолошките иновации. Тука лежи главниот проблем на Европа: во голем број области, од вештачка интелигенција до полуспроводници и квантно пресметување, САД, па дури и Кина лесно ја надминуваат Европа.
Познати се главните причини за недостигот од иновации во Европската Унија. И основните и применетите истражувања и развој страдаат од хронично недоволно инвестирање. Ефективноста на финансирањето на основните истражувања е загрозена од децентрализираниот пристап, со некоординирани и слабо фокусирани национални програми, кои имаат предност пред финансиите и администрацијата на ниво на ЕУ. Дополнително, интеграцијата на единствениот пазар сè уште е нецелосна, особено во делот на услугите. Ова е особено важно во дигиталните области, каде што повратот на инвестицијата во иновациите зависи од големината на пазарот.
ЕУ се соочува со други пречки за да стане центар за иновации. Еден од нив е недостигот од потребната инфраструктура, особено огромните количества компјутерска моќ потребна за обука на модели со вештачка интелигенција (во моментов, ЕУ најмногу се потпира на американските технолошки гиганти за таков капацитет). Друга е дека ризичниот капитал и приватниот капитал потребни за поддршка на иновациите – инвеститори со искуство и мотивација да им помогнат на младите претприемачи да градат иновативни бизниси – не се широко достапни, иако во многу земји има ветувачки претприемачки екосистеми.
Но овие пречки може да се надминат. И ако се надминат, ЕУ има важни предности за искористување, почнувајќи од изобилството на таленти што доаѓаат од првокласни универзитети. Дополнително, добро развиените европски социјални услуги и системи за социјално осигурување обезбедуваат ниво на економска сигурност што може да го олесни преземањето претприемачки ризик.
Бавно прифаќање иновации
Меѓутоа, доколку ЕУ не може да ги искористи технолошките двигатели на структурните промени, делови од нејзината економија ќе продолжат да бидат доминирани од традиционалните индустриски сектори, кои се покажаа бавни во прифаќањето иновации за зголемување на продуктивноста. Во глобалната економија каде што вредноста сѐ повеќе се добива од нематеријални извори, ЕУ ќе продолжи да зависи од материјалните средства за создавање вредност. И големиот човечки капитал на Европа ќе го има сѐ помалку и помалку, бидејќи нејзините најголеми таленти мигрираат таму каде што има повеќе можности.
Европа мора да одлучи: може да остане на својот сегашен пат, што сигурно ќе доведе до релативна стагнација, или може да зацрта сосема нов пат. Последниот пристап е поризичен, но има и многу поголем потенцијал за раст. Нема недостиг од луѓе во Владата, бизнисот, политиката и во академската заедница, кои ги разбираат предизвиците со кои се соочува Европа и се повеќе од способни да осмислат, дебатираат, менуваат и да спроведат креативен план што гледа напред.
За жал, се чини дека таквиот план не е висок приоритет во европските земји или на ниво на ЕУ. Не се појавува во политичките дебати што ги придружуваат националните избори. Она што можеби недостига е јасна слика за веројатните последици од одржувањето статус кво и, уште поважно, привлечна визија што може да ги инспирира и да ги води политиката и инвестициите.
Кога патувањето е напорно, јасната визија за дестинацијата е од суштинско значење за да ги задржи луѓето мотивирани. Технократите често не го препознаваат ова, но самата Европа го доживеа тоа од прва рака во нејзината потрага да усвои модели за одржлив раст и економски модели, каде што има јасна визија за дестинацијата. Слично на тоа, лидерите во успешните земји во развој обично промовираат јасна слика за нивната посакувана иднина, со цел да се поттикнат и овозможат тешките избори потребни за нејзино градење.
Нема причина да се мисли дека Европската Унија не е способна да излезе со нова визија за својата иднина и план за дигитална и структурна трансформација што ѝ е толку потребна. Но Европејците мора прво да одговорат на едно едноставно, но суштинско прашање: како треба да изгледа Европската Унија – во смисла на иновации, економија, безбедност и отпорност – за една деценија?
Мајкл Спенс
Авторот е добитник на Нобелова награда за економија, почесен професор по економија и поранешен декан на бизнис-школата на Универзитетот „Стенфорд“
