Според Птоломеј, а тој се повикува на информациите добиени од Марин Тирски (околу 70-130), картограф и географ од Тир во Феникија, трговска експедиција од територијата на Римското Царство предводена од Маес Титијан (Μάης Τιτιανός), идентификуван како Македонец, отпатувала далеку на исток по Патот на свилата, доаѓајќи до месноста наречена Камена Кула, од каде што Маес ги испратил своите помошници во централните делови на Кина. Оваа „Камена Кула“ вообичаено се идентификува со локалитетот Ташкурган, сместен на југозападот од денешната најзападна кинеска провинција Шинџјанг, близу тромеѓата на Кина со Таџикистан и Авганистан
ДЕТЕКТИВСКА ДРАМА ВО ЧЕТИРИ ЧИНА
Клавдиј Птолoмeј (околу 100-170 н.е.), александрискиот астроном, географ, математичар и што уште не, во единаесеттото поглавје од првата книга на неговата Географија (Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις), опишувајќи ги патните врски по огромното евроазиско пространство, го соопштува следново:
„Патот од Камената Кула (Λίθινος Πύργος) до земјата на Кинезите (Σῆρες) изложен е на зимски луњи, затоа што, според Марин, тој минува по истата паралела, на која се наоѓаат Византиј и Хелеспонт, иако самото патување би се одвивало со многу скршнувања од неа, особено за потребите на тргувањето. Како и да е, сево ова ни овозможи да ја знаеме токму трговијата. Имено, Маес, наречен и Титијан, маж Македонец (ἄνδρα Μακεδόνα), од татко трговец, ги има запишано мерките на ова патешествие, иако самиот и нема пристигнато до самиот крај, туку при Кинезите испрати свои луѓе.“ (Claudii Ptolemaei Geographiae – Libri Octo. Ed. Frid. Guil. Wilberg. Essendiae: Sumtibus et Typis G. D. Baedeker, 1838; стр. 38)
Просторниот чин
Според кажаново од Птоломеј, а тој се повикува на информациите добиени од Марин Тирски (околу 70-130), картограф и географ од Тир во Феникија, трговска експедиција од територијата на Римското Царство предводена од Маес Титијан (Μάης Τιτιανός), идентификуван како Македонец, отпатувала далеку на исток по Патот на свилата, доаѓајќи до месноста наречена Камена Кула, од каде што Маес ги испратил своите помошници во централните делови на Кина. Оваа „Камена Кула“ вообичаено се идентификува со локалитетот Ташкурган, сместен на југозападот од денешната најзападна кинеска провинција Шинџјанг, близу тромеѓата на Кина со Таџикистан и Авганистан.
Во првите векови на нашата ера Ташкурган, којшто тогаш бил под врховен суверенитет на кинеската династија Хан (漢；205 п.н.е. – 220 н.е.), претставувал важно трговско соредоточиште на евроазиските линии на комуникација, зашто таму се вкрстувале патиштата, кои, од една страна, воделе од Медитеранот и Блискиот Исток, а од друга, од Индија, во Кина.
Географската веродостојност на извештајот на Марин Тирски пренесен од Птоломеј е потврдена и од фактот дека географската широчина на Ташкурган не отстапува премногу од онаа, на која е сместен босфорскиот град Византиј (кој од IV век преобразен во Нов Рим, а „нагалено“ далеку попознат како Константинопол, ќе биде престолнина на римската држава сѐ до 1453 г.), како и на мореузот Хелеспонт помеѓу Балканот и Мала Азија.
Што се однесува до целта на патувањето, таа е означена како земјата на Кинезите. Меѓутоа, кои биле „Кинезите“ во очите на класичната антика? Како што гледаме, тие овде се ословени како Σῆρες (Серес). Ова именување доаѓа од старогрчкиот збор за „свила“ – σῆρ (сер), кој, пак, од своја страна, веројатно со посредство на некој средноазиски или блискоисточен јазик (од иранските или семитските), потекнува од кинескиот збор за „свила“ – „絲“ (во современ изговор: си, а во древен изговор реконструиран како *sə или *slɯ). Така, Σῆρες би претставувале „луѓе на свилата“ или „луѓе од земјата на свилата“. Инаку, овој назив првпат го среќаваме кај старогрчкиот автор Ктесија (circa V век п.н.е.), кој во неговата Индика (Ἰνδικά) ги спомнува Σῆρες како „високи и долговечни луѓе“. Исто така, Страбон (64 п.н.е. – 24 н.е.) во својата обемна Географија (Γεωγραφικά), говорејќи за Бактријците (ирански народ од денешен северен Авганистан и Таџикистан), вели дека „нивните граници се протегаат сè до Σῆρες…“ Ова име го преземаат и латинските автори, па Помпониј Мела (I век н.е.) во својата „За местоположбата на светот“ (De situ orbis) вели дека Seres живеат помеѓу Скитите на север и Индијците на југ.
Гледаме како свилата претставувала значаен чинител на тогашната меѓународна економска размена, дотаму што земјата, од каде што потекнувала свилата, во свеста на Римската екумена била речиси идентификувана со тој производ. Впрочем, за нив свилата била најегзотичната и најскапоцена стока (но секако не и единствена), која пристигнувала по евроазиските линии на трговската (но и културна) размена, па врз основа на ова Фердинанд фон Рихтхофен (1833-1905) тие патни врски ќе ги именува во 1877 г. обопштено како Пат на свилата (Seidenstraße). Но таа свила, меѓу другото, на Римјаните им приредувала и главоболки, олицетворени во трговски дефицит, за кој Плиниј Постариот (23-79 н.е.) ги обвинува, кој друг ако не, римските жени:
„По најниска процена, Индија, Кина (Serae) и Арабија исцицуваат по стотина милиони сестерции од нашата држава секоја година. Ете, толку нè чини луксузирањето и нашиве жени!“ (Naturalis historia 12: 41)
Временскиот чин
Ова во куси црти беа просторните одредници што ја врамуваат експедицијата на Маес Титијан, која, патем, претставувала патешествие најдалеку на исток на човек од медитеранскиот басен, кое го бележат античките извори. Да позборуваме сега и за временските одредници. Кога точно се случило патувањето на овој „маж Македонец“ до Кина?
Познато е дека Марин Тирски, на кого се повикува Птоломеј во својот извештај за Маес Титијан, ја напишал својата книга (зачувана фрагментарно во наводи на други автори) во периодот помеѓу крајот на втората Дакиска војна (105-106 н.е.) поведена од римскиот император Трајан (вл. 98-117 н.е.) и почетокот на неговата Партска војна (115-117). Како го знаеме ова? Имено, во именувањата на населените места кај Марин, тој ги користи преименувањата на градовите од страна на Трајан по Дакиската војна, но не и оние нови имиња што Трајан ги наложува во текот на Партската војна.
Ова значи дека Марин Тиркси ја има прочитано книгата на Маес Титијан за патните врски низ Централна Азија најдоцна пред 106 г. н.е. Секако, треба да оставиме малку време и Маес Титијан да ја напише сопствената книга по враќањето од Кина, што би значело дека тој најдоцна би можел да се врати во Римската Империја во 104-105 г. н.е. Самото патување од Источниот Медитеран до Далечниот Исток би одзело во најмала рака помеѓу девет и дванаесет месеци (впрочем, на Марко Поло во XIII век му требало приближно една година да стигне до Кина), а на ова треба да се додаде и времето што Маес и неговите помошници би го потрошиле во трговските активности, како и на самиот престој во Кина, така што целокупното времетраење на експедицијата би можело да биде најмалку помеѓу три и четири години.
Од кажаново следува дека најраниот можен датум за патувањето на Маес Титијан би бил некаде 100 или 101 г. н.е., а поскоро и малку пред тоа. Конечно, не смееме да ја исклучиме и веројатноста Марин Тирски лично да се познавал со Маес, кој би можел дури и да живее и да работи во Тир, зашто овој град претставувал едно од најзначајните пристаништа на брегот на Левантот, а со тоа бил и идеална база за трговија на Римското Царство со Истокот.
Што се однесува до возраста, на која Македонецов Маес Титијан го отпочнал своето патешествие на исток, информација за тоа можеби ќе ни даде самото негово именување. Додавката кон личното име – „Титијан“ (грч.: Τιτιανός, од лат.: Titianus) би можело да се протолкува како „на Тит“, „Титовец“, а Тит (Titus), е често римско име. Всушност, мошне раширена пракса било провинцијалците во Римската Империја да им даваат вторични именувања на своите деца, во кои би фигурирале имињата на постојните владетели, како еден вид ономастичко изразување лојалност, а поциничните би го употребиле и зборот – подлизурство.
Ова би можело да значи дека Маес Титијан најверојатно бил роден за време на владеењето на императорите Веспасијан (Titus Flavius Vespasianus; вл. 69-79 н.е.) или Тит (Titus Caesar Vespasianus; 79-81 н.е.), во официјалното именување на обата од кои присуствува името „Тит“. Ако го прифатиме ова толкување, Маес Титијан кога заминал на своето далечно патување најмногу би имал триесетина, а најмалку одвај дваесетина години. Можеби алузија на неговата младост претставува професионалното идентификување кај Птоломеј според татко му – „од татко трговец“, што укажува дека пред да замине на овој пат, сѐ уште не се има самостојно истакнато во трговијата.
Историографскиот чин
Да беше ова сѐ, ќе имавме само еден интересна фуснота на маргините на античката книжнина, просто мал куриозитет за некојси трговец од Римското Царство, кој се погодил да биде Македонец, и што отпатувал подалеку од кој и да е друг на исток. Но, како што претпоставувате, ова не е целата приказна. Таа продолжува, но не овде, туку во Кина…
Имено, во едно од класичните историографски дела на кинеската литература – „Книгата на подоцнежниот Хан“ (後漢書: Хоу Хан-шу), која подробно ја обработува историјата на втората фаза на династијата Хан, т.н. Источен Хан (東漢: Тонг Хан; 25-220 н.е.) наоѓаме еден многу интересен извештај…. Добро, на ова место читателот најверојатно ќе праша: А што е тоа династија Хан?
Во 206-та год. п.н.е. во граѓанските војни што ја следеле смртта на Чин Ши Хуанг (秦始皇; род. 259 г. п.н.е., крал на државата Чин: 246-221 п.н.е., цар на Кина: 221-210 п.н.е.) што ја обединува Кина по период на разединетост, и кои ставиле крај на неговата кусовечна династија Чин (221-206 п.н.е.), победник излегува полководец од скромно потекло Лјоу Панг (劉邦), којшто четири години подоцна формално ја воспоставува династијата Хан и бидува познат во историјата како царот Као Цу (漢高祖: вл. 202-195 п.н.е.). Династијата Хан е првиот подолг период во кинеската историја кога цела Кина останува обединета во унитарна и централизирана држава. Престолнина била велелепната метропола Чанг Ан (長安), сместена на местото на Шиан (西安), денешниот главен град на провинцијата Шан ши (陝西).
На преодот помеѓу старата и новата ера Чанг Ан можеби имал околу половина милион жители, правејќи го во тоа време една од најголемите урбани средини во светот. Династијата Хан историографски се дели на два дела – Западен Хан (西漢: Ши Хан; 206 п.н.е. – 9 н.е.) и спомнатиот Источен Хан, додека помеѓу нив се испречила краткотрајната династија Шин (新; 9-26), основана од страна на Ванг Манг (王莽; вл. 45 п.н.е. – 23 н.е.), првично премиер на династијата Хан, а подоцна и регент на малолетниот цар Шјао Пинг (漢孝平; вл. 9 п.н.е – 6 н.е.). Ванг Манг, по смртта на младиот цар, за кого се верува дека самиот го отрул, ја презема врховната власт во земјата и се прогласува себеси за нов владетел. Меѓутоа, неговиот interregnum трае само нешто повеќе од деценија, по што силите лојални на Хан го поразуваат во граѓанска војна, воспоставувајќи ја повторно династијата Хан, во својот втор период позната како – Источен Хан, затоа што престолнината се поместува на исток, во градот Луојанг (洛陽). Во културен поглед епохата на Хан е меродавна за целата понатамошна историја на Кина, пред сѐ, со тоа што тогаш за првпат конфуцијанството е воспоставено како официјална државна доктрина, така што царот Ву од Хан (漢武帝; вл. 141-87 п.н.е.) ги наложува конфуцијанските литературни класици како основен предмет на изучување во Великото училиште (太學: Тај Шјуе), каде што се обучувале кандидатите за државна служба. Паралелно со ова, започнал процесот на избирање на државната администрација по пат на селективни испити што неколку века подоцна ќе кулминира во неприкосновениот систем на Државни испити (科舉: ке џју). Колку династијата Хан е идентитетски важна за кинеската нација до денес се гледа и по тоа што денес зборот „Кинез“ (во етничка смисла) гласи „漢人“ (Хан жен), буквално – „хански човек“, а кинескиот јазик се ословува како – „漢語“, то ест – „хански јазик.“ За нашава приказна, сепак, најбитно е тоа што династијата Хан ги отвора за Кина трансконтиненталните врски за економска и културна комуникација, т.е. Патот на свилата…
Така, во летописниот дел од „Книгата на подоцнежниот Хан“, којшто го обработува периодот на царот Хе од Хан (汉和帝; вл. 88—105 н.е.), за 12-та година од ерата Јонгјуен (永元十二年), односно 100 г. н.е., се вели:
„За време на зимата во единаесеттиот месец од две земји од западните краишта менг-чи-тоу-ле (蒙奇兜勒) дојде пратеништво со дарови од нивниот крал во злато и пурпурни ткаенини.“ (《后汉书•记•孝和孝殇帝纪》)
Верувам забележавте дека хронолошки ова пратеништво речиси совршено се поклопува со најверојатните временски рамки на патувањето на Маес Титијан во Кина. Патем, пред вас веќе одамна забележале дека и наведената географска локација спомната тука менг-чи-тоу-ле би можела да се протолкува како фонетски пренос во кинески на името „Македонија“, токму во склад со идентификацијата кај Птоломеј на Маес Титијан како „Македонец“.
Сега можеби ќе се запрашате – но зошто во текстот се наведува изразот „две земји“ (二國)? Имено, ова најчесто се објаснува со писарска забуна. Во класичниот кинески јазик имињата на земјите обично се двосложни, па така, записничарите на спомнатава средба, соочени со долго географско име Μα-κε-δο-νί-α, можно е да го протолкувале како да се однесува на две земји со „нормални“ двосложни имиња.
На овој начин, кога ќе се соберат хронолошките и топонимските преклопувања, сосема веројатна изгледа тезата дека и Географијата на Птоломеј, која се повикува на Марин Тирски, и кинеската „Книга на подоцнежниот Хан“ опишуваат еден ист настан – патување на трговска делегација од источниот дел на Римското Царство, предводена од „мажот Македонец“ Маес Титијан во Кина некаде околу 100 г. н.е. Така, ова претставува прв познат случај кога едно историско собитие паралелно го бележат и класичен кинески и класичен антички извор. Не знам за вас, но за нас класичните филолози ова беше возбудливо откритие.
Како второ, узнаваме дека „蒙奇兜勒“ (менг-чи-тоу-ле) е првата позната кинеска транскрипција на името „Македонија“, што е возбудливо сознание и за нас синолозите. Патем, во современиот кинески „Македонија“ е транскрибирана како – „馬其頓“ (мачитун).
Идентитетскиот чин
Кога сме веќе кај Македонија, што мислите – од која Македонија дошол Маес Титијан? Како од која, ќе речете – па, од оваа на Балканот, која друга? Не е толку едноставно. Да почнеме од името. „Маес“ воопшто не е име со потекло од Балканот, згора, нема ни грчка етимологија, а ниту латинска, па дури ни семитска. Понатаму, епиграфски крајно ретко се среќава на нашиов полуостров. Истражувајќи го епиграфскиот материјал, ова име во антиката најчесто го затекнуваме во источните предели на Мала Азија, т.е. Понт, Кападокија итн… Јазично, имево е најверојатно со иранско потекло, а во својата изворна форма „Махес“ е сврзано со персискиот збор за месечина – мах. Ова не нѐ изненадува, ако земеме предвид дека Источна Анадолија е подрачје на силна културна иранизација, која доаѓа уште од старата Персиска Империја на Ахајменидите (705-330 п.н.е.). Впрочем, Василиј Велики (331-379), епископот на Кесарија Кападокиска, го споменува дури во негово време присуството на зороастриски религиозни заедници во Кападокија. Исто, помниме дека историските извори недвосмислено ја сместуваат целата дејност на Маес Титијан во Левантот. Тогаш, во која смисла овој трговец со најверојатно потекло од истокот на Мала Азија, а кој живеел и работел на источниот брег на Средоземно Море, би можел да биде „Македонец“?
Секако, тоа не би било во етнографска или географска смисла. Ами, во каква? Во политичка. Она што во историографијата е познато како Империја на Селеукидите (312-63 п.н.е.), најкрупната од државите наследнички на Александровото Царство, основана од неговиот полководец Селеук I Никатор (385-281 п.н.е.), која во најголемиот свој обем ги опфаќала речиси сите азиски предели од Анадолија до границите на Индија, за подоцна да биде „стеснета“ до земјите што го обрабуваат источномедитеранскиот брег, во римските извори често е именувана како Imperium Macedonicum (Македонската Империја). Следствено, по нејзиното заземање од страна на Рим, поданиците на бившата селукидска држава би биле третирани како Македонци во политичка смисла. Можеби читателите и не се упатени, но сите жители на Римската Империја во никој случај не би можеле да се сметаат за Римјани, туку тоа биле само носителите на римско граѓанско право, т.е. малцинството, додека сите други си продолжиле да ги имаат старите граѓанства, но бидувајќи сега под превласт, хегемонија на Римјаните.
Во оваа смисла, и Маес Титијан со потекло од граѓани на поранешната Селеукидска Империја, односно „Македонската Империја“, во римски контекст би можел да биде сметан за „политички Македонец“. Па така, дури и во странство, тој не би се претставувал како Римјанин, зашто немал римско граѓанство, туку во оваа смисла како Македонец.
Но, се разбира, може да постојат и поинакви мислења…
Игор Радев
