Во средината и кон крајот на втората деценија од 21 век, и покрај доминацијата на САД, станува сè појасно дека почнуваат значителни економски, а со нив и политички промени. Извозот на примарната енергија од Блискиот Исток сè повеќе се свртува од Европа и САД кон брзорастечките азиски економски џинови Кина и Индија. Светот како повторно да станува политички мултиполарен
Дел од анализата на проф. д-р Игор Деканиќ: Проекции на идната енергетска геополитика (2)
За време на реформите, модернизацијата на економијата и општеството и континуираниот економски раст во последните четири децении, Кина стана силна индустриска и економска суперсила на современиот свет. Нејзината економија секако не е имуна од неусогласеност, ниту, пак, нејзиното општество е идеално или без конфликти. Меѓутоа Кина, со својот модерен развоен напредок, на одреден начин ѝ противречи на основната законитост на пазарната економија, а тоа е цикличноста на растот и економскиот развој и алтернацијата на просперитетот и рецесијата. Се поставува прашањето како Кина успеа да го направи тоа.
Која е формулата за динамичниот раст на Кина
Во планирањето и спроведувањето на економската политика и одредувањето на стратегијата за развој на кинеската политичка елита во текот на изминатите децении, тие успеаја да го помират навидум непомирливото – да ги усогласат основите на конфуцијанскиот концепт за „ред“ или „хармонија“ со хаосот на современата пазарна економија. Ред, уредување или хармонија, како што забележува Иво Драгичевиќ во книгата „Кина: од небесната империја до нашите денови“, конфуцијанската интерпретација вклучува: „постигнување на петте кардинални односи, хиерархиска општествена структура, примат на должностите над правата, примат на потребите на заедницата и примена на принципот на реципроцитет на Конфуциј: ’не прави им го на другите она што не сакаш да си го правиш себеси’“.
Кинеската економија е во експанзија, која трае веќе неколку децении. Оваа експанзија е резултат на политичките и социјалните реформи и економската политика, кои заедно резултираа со колосална трансформација на кинеската економија. Кина стана модерна индустријализирана извозно ориентирана земја што остварува многу голем извоз на стоки, големи финансиски суфицити, како и стабилен развој на сите видови производство, поддржан од експанзијата на енергетиката и енергетските сектори.
Бидејќи Кина има комбиниран политички систем во кој Комунистичката партија на власт повеќе не спроведува радикални социјални реформи како некогаш, туку го поддржува контролираниот развој на државниот капитализам, заедно со избраните области и динамиката на приватизацијата, сето тоа е придружено со енормно зголемување на општествениот капитал, кој е претежно во државните претпријатија, а делумно во приватни раце. Таквата економска позиција, по многу години брз раст, сè повеќе влијае врз јакнењето на политичкото влијание на Кина, особено во Азија.
Кина го обезбеди својот забрзан економски раст и развој со соодветни количества енергија! Затоа, енергетските сектори во Кина се меѓу индустриските активности со најинтензивен раст во последните неколку децении.
Повеќе од 15 години Кина е земја што троши најмногу енергија во светот. Во 2021 година потроши околу 26,5 отсто од вкупната примарна енергија што се користи во светот. Во истата година, вкупната потрошувачка на енергија во Кина ја надмина потрошувачката на енергија во САД за речиси 70 отсто и беше 2,6 пати поголема од потрошувачката на енергија во Европската Унија.
На почетокот на модернизацијата на Кина, енергетските сектори беа организирани како делови на државната администрација, во 1980-тите години овие системи се трансформираа во државни корпорации, кои сè повеќе излегуваа на меѓународните енергетски пазари, а подоцна и на пазарите на капитал. Во тој процес тие беа основани во филијали за меѓународни работи што се организирани како корпорации, со вклучување на нивниот капитал во оптек и работење на меѓународните берзи на капитал. Постепено, кинеските енергетски компании се рангираа меѓу најголемите и најдобри корпорации во светот.
Релативно брзото зголемување на уделот на кинескиот БДП во вкупниот светски БДП и развојната динамика на кинеската економија, која ја надминува американската, покажуваат дека Кина релативно брзо би можела да стане главен американски конкурент и противник во конкуренцијата за водечка улога во светот.
Во економска смисла тоа е речиси сигурно, а во политичка смисла дополнително ќе го зголеми времетраењето на војната во Украина и фактот дека Кина е очигледно неутрална во тој конфликт, иако политички ја игра улогата на еден вид таен сојузник на Русија. Кина веќе жнее огромни енергетски придобивки во таа војна бидејќи го замени увозот на нафта од Блискиот Исток со поевтина и политички понеутрална нафта од Русија, истото тоа се случува или наскоро ќе се случи со гасот, а со тоа големиот кинески индустриски извоз само ќе стане уште поголем и уште поконкурентен ако војната трае подолго.
Во политичка смисла, можното кинеско посредување во мировните преговори во која било форма само ќе ја зајакне нејзината меѓународна позиција и долгорочно ќе ја зајакне нејзината глобална геополитичка положба.
Во однос на енергетиката и геополитиката, технолошката сила на Кина, особено во новите енергетски технологии, а особено големите ресурси на метали и т.н. ретки метали, кои се многу важни за новите технологии на одржлива нискојаглеродна енергија, со која Кина изобилува, уште повеќе ја зајакнуваат идната енергетска геополитичка позиција на Кина.
Заклучок: Што може да се заклучи за насоката на развој на енергетската геополитика во иднина?
Тргнувајќи од склучените меѓународни договори во рамките на ОН, на прв поглед се чини дека светот ќе се потруди да ја реализира енергетската транзиција што е можно побрзо и да постигне поодржливо користење на енергијата. Тоа би било идеализиран поглед на иднината на глобалната енергетска политика. Но врз основа на реалното однесување на главните потрошувачи на енергија по Парискиот договор, склучен во 2015 година и ратификуван во 2016 година, се виде дека тоа зависи од голем број економски и политички предуслови, како и од пазарните придобивки и од економската исплатливост.
Европа веднаш презеде водечка улога во дефинирањето на целите на енергетската транзиција, што на крајот доведе до усвојување на зелениот план на ЕУ за постигнување климатска неутралност до 2050 година.
Голем број земји во развој во Азија, Африка и Јужна Америка се залагаа за енергија базирана на достапни, главно домашни фосилни извори на енергија, кои, како поевтини, служеа пред сè за зајакнување на нивната меѓународна индустриска или трговска конкурентност, а не за забрзување на енергетската транзиција.
САД, всушност, игнорирајќи го Парискиот договор, ја развија технологијата за експлоатација на јаглеводороди со хидраулично фрактурирање и ја вратија водечката позиција во производството на јаглеводороди и на тој начин, одржувајќи го енергетско-геополитичкото лидерство во светот, собраа доволно политичка моќ за да извршат притисок врз Русија, која не го издржа притисокот и изврши агресија врз Украина на почетокот на 2022 година. Со тоа САД го добија потребниот политички простор за геополитичка мобилизација на Западот во еден вид постепилог на Студената војна или увертира за нов глобален конфликт со друг опонент – Народна Република Кина.
Во такви околности, Народна Република Кина, следејќи ја политичката синтеза на својата долга историја и улога на империјата, потпирајќи се на конфуцијанскиот концепт за добри намери, сопственото траење во историјата и чекајќи добри можности, се посвети на сопствениот економски раст со користење на искуствата од западната технологија и нејзината растечка големина, прагматично ги комбинира сите елементи на политичката филозофија, стратегијата и енергетската геополитика што може да има корист во идниот енергетски, економски и геополитички просперитет.
Што се однесува на Европа, се чини дека таа си поигра со евроцентризмот, откако во 2015 година беше склучен Парискиот договор за климатски промени и ЕУ, како современ геополитички израз на Европа, се стави во првите редови на залагањето за брза енергетска транзиција, заборавајќи дека Унијата падна на помалку од 1/10 од вкупната потрошувачка на енергија и двојно помалку од онаа на глобалното производство на примарна енергија. Како сите во Европа да го заборавиле математичкиот факт дека некој што контролира една десеттина од пазарот или само дваесеттина од производството не е во позиција да ги контролира светските трендови.
Неколку години подоцна, ЕУ се стави во глобалниот геополитички погон на САД, па на бранот на слабеењето на Русија по Студената војна, ѝ вети на Украина релативно брз влез во ЕУ, а по руско-украинскиот судир прогласи ембарго за увоз на примарни извори на енергија од Русија и ги отвори своите преполни магацини со оружје и муниција од времето на Студената војна. Така, таа се приклучи на американската политика за поразување на Русија како главна цел на блиската иднина.
Тоа резултира со повисоки цени на енергијата во втората половина на 2022 година.
Но, топлата зима во 2022/2023 година и поевтинувањето на енергијата во првата половина на 2023 година, како и потпирањето на Русија на Кина, Индија и Африка како алтернативни пазари за рускиот извоз на енергија, се чини дека имаа уште поголемо влијание врз намалувањето на глобалното влијание на Европа врз главните насоки на идната глобална енергетска геополитика.
Најавите на ОПЕК за намалување на производството на нафта во 2022 година, како и нивната реализација во првата половина на 2023 година, влијаеја на растот на цената на нафтата над 80 долари за барел. Тоа секако ѝ беше од корист на финансиската позиција на Русија, но индиректно и на ЕУ, бидејќи само со високи цени на фосилните извори на енергија ЕУ може побрзо и поуспешно да ја спроведе енергетската транзиција и да ги постигне целите за енергетска неутралност и зелена транзиција.
Со својата економска политика на понатамошна деиндустријализација и забрзана енергетска транзиција кон обновливи извори на енергија, Европа се чини дека се движи кон позицијата на еден вид национален парк на пријатен живот во демократијата и убава средина, што сè повеќе станува невозможна развојна цел за поголемиот дел од остатокот од светот. Но, токму затоа станува сè поатрактивна за сегашните и идните елити на неевропскиот свет. Дополнително, таквата Европа наскоро ќе стане цел на сè поголем број енергетски емигранти, така што нејзината повеќедецениска политика на човечки и демократски слободи за сите домицилни и имигрантски популации може да се најде под различни прашалници во не толку далечна иднина.
Врз основа на сето ова може да се заклучи дека енергетската геополитика во иднина станува сè понеизвесна и дека малкумина навистина можат да предвидат што ќе се случи.
(крај)
