Извонредната колумна за Југославија и југословенската приказна, Игор Радев ја почнува со поделбата на народите според хрватскиот филозоф и психолог Владимир Дворниковиќ – народи на просторот и народи на времето. Според неа, првите се предмет на природното, културно и геополитичко опкружување, а вторите субјект на самосвесно идеолошко и институционално дејствување. Оттука, југословенските народи поединечно биле и/или уште се – пример за првото, а како заедница (во рамките на Југославија) – за она второто: земја и народ(и) што пишувале сопствена историја.
Ваквата дихотомија ме потсети на поделбата на Хамваш на земјите (и соодветно на народите) на народи на вино и народи на ракија, поделба блиска на онаа на Дворниковиќ: народите на виното се генијални и без големи историски амбиции (и, следствено, аспирации кон соседите), тврди Хамваш, а оние на ракијата се наклонети кон идолопоклонство. Па, сепак, во стварноста (веројатно ќе се согласи читателот), искуствата се повеќе од „бинарни“ и непреводливи во две вредности (нула или еден).
Едноставен доказ: кога одиме на гости (или кога угостуваме), пред ручекот се нуди ракија, а по/со ручекот – вино, во согласност со вкусот и можностите на домаќините/паричникот. Југословените беа препознатливи субјекти на ваквата домаќинска практика (колку појужно толку подоминантно), а денес (повеќе или помалку) сите се „мезе“ на неолибералниот поредок. Сведоштвата и сеќавањата велат дека и македонскиот народ им припаѓа на народите со „две татковини“: на ракијата и виното, на самосвеста и идолопоклонството. Нештата се докомплицираат кога ќе се измешаат мерите – за ракија и вино, или за самосвест и идолопоклонство, кои едноставно не се поднесуваат во ист стомак и душа. Најлошата комбинација веројатно е онаа на ракија, вино и идолопоклонство. Нејсе.
Сите истории (сосе оние на најголемите народи) почнуваат во личните приказни и, нужно, траат и завршуваат како лично почувствувани. Но малку лични приказни стануваат приказни за еден народ или историја. За да станат тоа, сонот и љубовта на младоста треба да се врзат за сонот и љубовта кон една земја и народ. Таква е и приказната за гемиџиите, верувам добро позната на читателот: една мартовска ноќ, не долго пред солунските атентати, во една коноба во латинскиот кварт во Париз, со симболично име „Л`матен“ (со значење „утро“), гемиџиите се разделуваат со својата убава младост (а која не е?), со убавата меанџика мадам Мадлен и со убавото француско бордо со песната „Налеј, налеј…“. „Трговијата“ е едноставна, благородна и бесценета: младоста и слободата во Париз за македонските неслободи и неправди. Од првиот пат кога ја слушнав приказната за гемиџиите до денес не можам да ги одгатнам тој трезвен занес и таа последна молитва преточена во песна; таа vita illuminativа како што ја нарекува Хамваш состојбата на вистинска будност, на сè што е убаво, големо, сериозно, раскошно и чисто во животот или едноставно – „виша трезвеност“.
Занесот е нивниот почеток. Не само во личните приказни, кои стануваат истории на еден народ, туку и во сите лични приказни на кои се потпира сегашноста, а со неа и иднината на една земја и народ. Без занесот и ентузијазмот за животот, без таа vita illuminativа, животот е само заморно одлевање од илузијата на сонот во илузијата на стварноста.
По реткото задоволство од седмата уметност, какво што приреди најновиот филм на Томас Винтерберг – „Уште една тура“ или „Налевање“ (инаку одличен превод на Русјаков, што соодветствува на данскиот еквивалент), повторно настапува отрезнувачката илузија на стварноста, на која овде, во Северната и далеку од данскиот север, повеќе ѝ прилега насловот „Набивање“ (со морков или без него) и вообичаено – на „суво“: виното е сè поскапо и поретко на македонската трпеза, како и гостите.
На далечниот север, како и во Северната ништо ново: и таму и овде луѓето се напиваат навидум од слични причини – средношколците со намера или како иницијациски чин, а средовечните како последица или со расчинување од соништата на младоста (а што е младоста ако не сон, како во стиховите на данскиот филозоф и поет Сорен Киркегард).
Но има и разлики, како меѓу вината, зашто и државите се како вината – „живи“ организми, создадени не само од грозје и квасци (луѓе и институции), туку и од вештина и трпение. За да се направат (вели Ален Сишел за вината), поминале не само години, работа и грижа туку и вековно искуство. Стратегиските грешки уште во резбата, а потоа и во бербата и најпосле во зреењето и чувањето може да ги уништат лесно – како вината, така и државите.
Данците имаат две официјални химни и уште една неофицијална – онаа чии патриотски стихови провејуваат во филмот, со и без алкохол (несомнено, „алкохолизираната“ изведба има додадена вредност). Во нив, љубовта за земјата се „пресадува“ за идните генерации.
На данските трпези со виното се „отчепуваат“ и личните приказни, кои за разлика од овдешните – немаат ништо со политичките сказни, ниту со сказната за ЕУ, со чие далечно остварување во иднината се врзува среќниот крај на сегашноста, за сметка на апсолутниот крај на минатото. На трпезата се пријателството, изгубената младост и сиот занес и сон што одат со неа. На истата трпеза четворица пријатели (професори) решаваат да ја тестираат „тезата“ на Фин Скардеред дека човекот се раѓа со 0,05 проценти алкохол во крвта под нулата, односно со дефицит, па редовниот дневен внес на тој износ би го компензирал изгубениот ентузијазам, односно би го подобрил севкупниот перформанс во работата и социјалниот живот на пријателите. Како таков, тестот (и филмот) е потрага по „терапија“ за една средовечна криза. Но можеби е најмалку важна вербата во промислата на еден ваков експеримент. Како и во прашањето: Верувате ли во влезот на Македонија во ЕУ?
„Прашањето е сложено, а животот е краток“, одговорил Протагора кога го прашале дали верува во грчките богови. Одговорот е подобен и овде: стремежот кон нулата како почеток (во проценти или евроценти) се чини како погрешен почеток.
Во прашање е мерата: три децении одлеани живот(на) енергија, занес и соништа во повеќе или помалку два милиони лични приказни. Уште толку и згора предадени. Одлевање отаде мерата. Само замислете. Пописот не ќе може да го измери тоа одлевање, туку само бројот на одлеани животи од земјата на виното и ракијата. Ниту ќе ги измери сите оние „неотворени“, „непроветрени“ и „неиспиени“ животи, без занес, карактер и послевкус. А животот е прекраток не само за пиење лошо вино туку и за живеење лоши соништа, од продаден и предаден занес на будните младости.
Од вината можеби ќе научиме што е занесот, што е вишата трезвеност и просветлен живот, зашто клучот за vita illuminativa се наоѓа во нашите раце, вели Хамваш; подобро кажано, еве го во нашите буриња и шишиња. Но се плашам дека виното има ограничени моќи: не може да го разбуди занесот што претходно ниту живеел ниту сонувал.
