За да им помогнат на нивните економии погодени од пандемија, лидерите на Европската Унија (ЕУ) се согласија во јули да позајмат 750 милијарди евра за да финансираат 390 милијарди евра во грантови и 360 милијарди евра во заеми за членките во блокот. Програмата наречена „Следната генерација на ЕУ“ со право беше поздравена како голем чекор напред, затоа што никогаш досега ЕУ не се позајмуваше за финансирање на трошоците, а камоли за да ги распредели средствата кај членките.
Но програмата и фондот за обнова и флексибилност, кој ќе исплати поголем дел од средствата, претставуваат голем ризик. Ако успее планот, тоа сигурно ќе го отвори патот кон понатамошни иницијативи, а можеби и на крајот до воведување фискална унија покрај монетарната унија, која беше основата пред две децении. Но ако програмата не успее да ги исполни наведените цели, ако политичките интереси преовладуваат над економската потреба, федералните аспирации ќе пропаднат за една генерација.
Првото прашање се однесува на големината на програмата. Иако грантовите од 390 милијарди евра може да изгледаат како голема сума пари, тие всушност изнесуваат помалку од три отсто од БДП на ЕУ, кои треба да се потрошат во текот на неколку години. Всушност, фискалната поддршка што веќе ја презедоа водечките членки на ЕУ изнесува 7-12 отсто од националниот БДП, а на повидок е значително повеќе.
Сепак, грантовите на ЕУ можат да направат голема разлика за некои земји што сè уште закрепнуваат од кризата со еврото. Трансферите на нето од очекуваните отплати треба да изнесуваат четири отсто од БДП за Шпанија, пет отсто за Португалија и осум отсто за Грција, според пресметките на ЕЦБ. Ова е повеќе од 2,6 отсто од БДП во помошта што САД ѝ ја доделија на Европа според Маршаловиот план. Доколку се инвестира паметно, таквите износи може да ја променат економската судбина на земјите приматели.
Следното прашање се однесува на брзината. Оваа пролет, економиите на ЕУ влегоа во слободен пад. Сега тие почнаа да закрепнуваат од шокот, но сè уште работат со околу пет отсто под капацитетот. Доколку закрепнувањето на Европа забави, може да се појават магичен круг на претпазливи штедења и влошување на очекувањата, што може да доведе до двојно поголема рецесија. Соодветната стратегија би била да се направи буџетската поддршка во зависност од темпото на обнова. Парите треба да бидат достапни во моментот и брзо да се исплаќаат во случај на потреба.
Треба да се знае дека пакетот за поддршка на ЕУ ќе биде спроведен подоцна. Пред да почнат да се трошат парите, блокот мора да се согласи за приоритетите, процедурите и условите, за што неизбежно ќе биде потребно време. Помалку од десет отсто од парите се очекува да бидат исплатени во 2021 година, според ЕЦБ. Како што стојат нештата, одговорноста за одржување на обновата останува кај членките на ЕУ. Дури и во 2022 година ќе биде рано да се предаде диригентската палка на ЕУ и да се завршат националните стимулативни пакети.
Целта на „Следната генерација на ЕУ“ е всушност структурна, односно да се нацрта нов пат за економски развој. Шемата има цел да ја зголеми економската флексибилност, да го поддржи преминот кон економија без јаглерод, да ја забрза дигитализацијата и да ги ублажи социјалните и регионалните последици од пандемиската криза. Тоа нè носи на третото прашање, поточно не колку брзо парите на ЕУ ќе стигнат до Јужна Европа, туку дали ќе помогнат во справувањето со долгогодишните проблеми, како што се ниската продуктивност, структурната невработеност, нееднаквоста и зависноста од технологии што функционираат на јаглерод.
Европската комисија неодамна го утврди видот на инвестиции и планови за реформи што се очекува членките да ги подготват за да добијат пристап до парите. Иако националните влади ќе имаат иницијатива за исцртување на плановите, тие ќе мора да се вратат на почеток ако ЕУ смета дека проектите се премногу нејасни или меки за да бидат ефективни. Ова може да се покаже политички експлозивно во земји како што е Италија.
Предложениот компромис е разумен, но кревок. Плановите на членките ќе бидат оценети според нивните наведени цели и севкупните намери, како што се растот, создавањето работни места и флексибилноста, додека исплатата ќе биде условена за земјите приматели, кои ќе мора да ги постигнат договорените одредници и цели. Овој аранжман не вклучува политичка условеност, ниту оправданост на мерките. Наместо тоа, целта е да се има договор со кој парите се наменети за да им служат на одредени цели, а ЕУ ќе проверува дали има услови за нивно постигнување.
Но треба да се очекуваат жестоки полемики дали Европската комисија ќе си ја заврши својата работа, ќе ги отфрли неефикасните планови и ќе ги одложи исплатите кога нема да се исполнат одредниците и целите. Ризикот е тој процес да заврши во бирократски проблем што јавноста не може да го разбере, но би им дал повод на популистите.
За да се избегне запаѓање во оваа стапица, ЕУ ќе мора да воспостави вистинска рамнотежа помеѓу контролата и користењето на мерките. За секој примател треба да избере неколку цели и критериуми што се специфични, јасни и речиси неоспорни, истиот тој треба да биде подготвен да се бори за овие мерила. Исто така, ќе треба внимателно да се испита распределбата на средствата и брзо да се подигне црвено знаме во случај на злоупотреба. Инспирацијата стоеше зад одлуката донесена во јули. Но сега Европа мора напорно да работи да ја оствари за да постигне повисоки цели.
Авторот е висок соработник на експертската група „Брејгел“ во Брисел и истакнат вонреденсоработник на институтот за меѓународна економија „Питерсон“.
