Знаменитостите на Македонија
- Зачуваните цркви и археолошки локалитети ја прават околината важна за историско-истражувачки и културно-туристички стратегии. Одржувањето на обичаите и местата како чешмата „Исток“ ја спречува ерозијата на локалната меморија и ги потенцира поврзаностите меѓу минатото и сегашноста
Велмеј е село со богата и комплексна историја, чија вредност се манифестира преку сакралните градби, археолошките наоѓалишта и зачуваните народни практики. Локалните богатства нудат значајни можности за истражување, зачувување и одржлив развој, обезбедувајќи мост меѓу локалната сеќавања и пошироките културно-историски контексти на Охридскиот Регион. Сместено е во областа Долна Дебрца, во непосредна околина на градот Охрид. Селото сочинува дел од руралната мрежа околу Охридската Котлина и е карактеристично по богато историско наследство, сакрални објекти и живи народни традиции.
Цркви и сакрални објекти
Црква „Свети Никола“ – главна селска и гробјанска црква лоцирана во средишниот дел на селото. Потекнува од 13 век, со сегашен архитектонски изглед од 19 век. Во внатрешноста има иконостас со икони од 16 и 17 век и резбан владички престол. При преправките селаните вградиле стари ракописи и книги во ѕидовите за да ги зачуваат од уништување.
Црква „Свети Ѓорѓи“ – поставена на североисточна височина над селото, градена од делкан камен со купола и полукружна апсида. Обновена е во 1931 година и содржи икони од 17 и 18 век.
Средновековна црква „Света Богородица Ќелија“ – лоцирана надвор од селото на југоисточната страна, сведочење за долгата сакрална традиција во околината.
Црква „Вознесение Христово“ – најновата селска црква, изградена во периодот 2001–2014 година, која ја дополни религиозната мрежа во Велмеј.
Природни споменици и пештери
Чешма „Исток“ – импозантна изворска чешма во западниот дел на селото со обилна вода што тече низ 18 дулци. На местото стои и спомен-плоча на паднатите борци од селото во НОВ и Илинденското востание. Чешмата ја задржува традицијата на собирање и ритуалните чинoви поврзани со свадбените обичаи, како „Носење вода од невестата“. И покрај изградбата на водовод во 1982 година, чешмата останува централно место за собирање.
Пештера Јаорец – пештера североисточно од селото долга 76 метри, со археолошки и природно-спелеолошки потенцијал.
Археолошки наоѓалишта и историско наследство
Велмеј и неговата околина се богати со археолошки локалитети од различни периоди, што ја потврдува долготрајната човечка присутност во регионот. Најзначајните локалитети вклучуваат: утврдени населби и некрополи од неолитот, бронзеното и железното време; доцноантички населби и некрополи, вклучувајќи и старохристијански базилики; средновековни населби и сакрални комплекси; металуршки топилници и засолништа што укажуваат на хабитат и индустриска активност во антиката и средниот век. Некои од наодите од локалитетите во околината, вклучувајќи бронзени накити, крстови-енколпиони и други предмети, се дел од збирките на Охридскиот музеј и сведочат за важноста на Велмеј како археолошко и културно жариште. Д.Ст.
Бучишта
Бучишта е археолошко наоѓалиште во охридското село Велмеј, во општината Дебрца. Претставува населба со некропола од доцноантичко време и старохристијанска базилика. Се наоѓа на околу три километри северозападно од селото, на просторот во близината на крстосницата од меѓуселските патишта Горно Велмеј-Горно Средоречие-Оздолени. Претставува издолжена тераса, која кон запад постепено се спушта кон Средоречко Поле. Северозападно од оваа положба на наоѓалиштето се издига планината Зла Страна, северно е Пашина Горица, а источно врвот Попски Лазој.
По површината се среќаваат купишта камења, фрагменти од градбена керамика и керамички садови од античкото и доцноантичкото време, па и од раниот среден век. По средината на теренот, во правец североисток-југозапад, од поројниците е создаден трап во кој и денес се забележуваат остатоци од ѕидови што образуваат четвртеста просторија (дел од терми, хипокауст – според В. Лахтов) и многуброен керамички градбен материјал (тули со дебелина до 5 см).
Околу 20 м јужно од оваа просторија, во трапот се забележуваат остатоци од уште еден ѕид во правец исток-запад. На околу 100 м источно од трапот се наоѓа мало бунарче — денес чешмиче во чија близина, северно, на просторот од нивата на Велјан Нечески од истото село е регистрирана некропола. Гробови со насоченост север-југ се забележани и во нивите на сожителот Јонче Пашоски. Во еден од гробовите биле најдени железни предмети (клешти, длета и др., според В. Лахтов). Во непосредната близина се наоѓа и месноста Црница, каде што на просторот од нивата на Војне Николоски се пронајдени урнатини од старохристијанска црковна градба со поголеми димензии. Сето тоа зборува за моќна доцноантичка населба со значајни јавни и сакрални градби. Д.Ст.
