Знаменитостите на Македонија
- Свети Ѓорѓи Победоносец, кому му е посветен храмот, е симбол на храброста, победата и небесната заштита. Црквата, како негово светилиште, ја претвора оваа симболика во архитектонска и уметничка реалност. Таа е место каде што се спојуваат земното и небесното, историјата и преданието, уметноста и духовноста. Во нејзините куполи и сводови се огледува небесната хармонија, а во фреските се чита духовната поука на вековите. Храмот е повеќе од простор за молитва – тој е визуелна литургија, духовна енциклопедија во камен и боја, која го воведува верникот во мистичниот свет на христијанската космологија
Црквата „Свети Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане е повеќе од архитектонска градба, повеќе од камен и боја – таа е жива хроника на македонската историја, духовност и уметничка генијалност. Секој нејзин камен, секоја фреска и секој натпис носи во себе слоеви на време, сведоштва за генерациите што ја граделе, доградувале и оживувале со својата вера и културна свест. Сместена во живописниот предел на Кумановско, црквата не е само локален духовен центар туку и културен репер што ја надминува географијата. Таа е бисер на средновековното наследство, чија убавина и значење го надминуваат локалниот контекст и ја вградуваат во пантеонот на европската христијанска архитектура. Со својата монументална форма и богат живопис, храмот се вбројува меѓу најзначајните остварувања на уметноста од времето на кралот Милутин, но истовремено носи и уникатна македонска духовна боја. Црквата „Св. Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане не е само македонско наследство – таа е дел од европската и светската културна меморија. Нејзината архитектонска монументалност и живопис ја ставаат меѓу најзначајните византиски храмови, но истовремено ја задржува својата уникатност. Таа е сведоштво за тоа како локалната духовност може да се претвори во универзален симбол, како едно мало место може да стане дел од големата културна мапа на Европа и светот.
Храм со корени во преданието и историјата
Најраната историја на црквата „Свети Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане е обвиена со мистичен ореол на преданија и легенди, кои ја претвораат во повеќе од архитектонски споменик – во живо сведоштво за спојот меѓу историјата и духовната имагинација. Според преданието, византискиот император Роман Четврти Диоген, пред да се издигне на престолот, се сретнал со светиот подвижник Прохор Пчињски. На тоа свето место, светецот му прорекол царска судбина, а токму таму подоцна бил подигнат храмот посветен на Свети Ѓорѓи Победоносец – симболот на храброста, победата и небесната заштита.
– Црквата „Свети Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане, впечатлива по својата архитектура и монументален живопис, претставува едно од најзначајните средновековни остварувања и сликарски ансамбли на македонска територија. Нејзината најрана историја, обвиена со преданија, се поврзува со византискиот император Роман Четврти Диоген (1067-1071), кому Св. Прохор Пчињски му прорекол дека ќе стане цар. Според преданието, токму на местото на нивната средба бил подигнат храмот посветен на Св. Ѓорѓи Победоносец – вели д-р Јехона Спахиу Јанчевска, историчарка на уметноста, советник-конзерваторка.
Оваа легенда не е само приказна за еден владетел и еден светец; таа е темелна нарација што ја вградува црквата во пошироката византиска духовна традиција. Таа ја претвора во светилиште каде што земното и небесното се допираат, каде што пророчката моќ се преточува во камен и во молитва. Храмот станува мост меѓу историјата и митот, меѓу личната судбина на императорот и колективната судбина на верниците, кои низ вековите ја препознаваат во него силата на небесната заштита.
Уште од своите темели, црквата е симбол на победата на верата над минливоста на времето. Таа ја носи во себе пророчката моќ на Св. Прохор, но и непоколебливата сила на Св. Ѓорѓи – воин и победоносец, кој во христијанската традиција е вечен чувар на праведноста и заштитник од злото. Така, храмот не е само градба туку и духовна тврдина, место каде што преданието се претвора во живо наследство, а историјата се испреплетува со верата.
Живописот – врв на средновековната уметност
Живописот на црквата „Св. Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане претставува еден од највеличествените уметнички подвизи на средновековна Македонија и пошироко на Балканот. Тој е не само украс на храмот туку и духовна енциклопедија во боја, визуелна проповед што ја пренесува суштината на христијанската вера преку симболика, композиција и мајсторска изведба.
Кралот Милутин, познат по својата покровителска улога кон уметноста, го повикал прочуениот зограф Михаил Евтихиев Астрапа – еден од најистакнатите мајстори на своето време – заедно со неговата работилница. Завршени околу 1317/1318 година, фреските во храмот се врвно сведоштво за зрелоста на палеолошката уметност. Потписите на Астрапа, испишани на облеката на Св. Теодор Тирон и на штитот на Свети Артемиј, се ретки автографи во средновековната уметност. Тие не само што ги потврдуваат авторската гордост и самосвест на мајсторот туку и ја нагласуваат неговата свест за сопствената улога во создавањето духовно и културно наследство што ќе надживее генерации.
– За осликувањето кралот Милутин го повикал познатиот зограф Михаил Евтихиев Астрапа со својата работилница, кој својот творечки ангажман го посведочил со потписите испишани на облеката на Свети Теодор Тирон и на штитот на Свети Артемиј. Според натписот на западниот ѕид, живописот бил завршен во времето на игуменот Венијамин, во 1317/1318 година. Сликарите со мајсторска прецизност го приспособиле богатството на теми кон архитектонската структура на храмот, создавајќи едно од највисоките достигнувања на уметноста од времето на кралот Милутин – вели д-р Јехона Спахиу Јанчевска.
Сликарите со мајсторска прецизност го приспособиле богатството на теми кон архитектонската структура на храмот. Секој свод, секој ѕид и секоја купола станале живо платно на кое се испреплетуваат библиски сцени, портрети на светители, Менологот и ктиторската композиција. Архитектурата и живописот се споиле во хармонична целина: куполите ја носат небесната светлина, а фреските ја претвораат во духовна визија.
Фреските на „Свети Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане се врв на средновековната уметност не само поради нивната техничка извонредност туку и поради нивната духовна длабочина. Тие ја претставуваат кулминацијата на еден уметнички стил што успеал да ја спои византиската традиција со локалната духовност, создавајќи дело што е истовремено универзално и уникатно.
Подоцнежни доградби и континуитет
Историјата на храмот „Свети Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане не завршува со неговата средновековна изградба и живопис. Напротив, низ вековите тој постојано се надградувал, збогатувал и приспособувал на потребите на заедницата, станувајќи жив организам што ја одразува динамиката на духовниот и културниот живот. Во 16 век храмот добива нова надворешна припрата, живописана и обележана со натпис од 1570 година. Оваа доградба не е само архитектонска интервенција туку и силен знак дека храмот останал центар на духовноста и покрај историските превирања и промените што го зафатиле регионот. Живописот на припратата ја продолжува традицијата на визуелната литургија, додавајќи нов слој на симболика и уметничка изразност. Таа е сведоштво дека храмот не бил заборавен, туку постојано оживуван и одржуван од верниците.
– Во доцниот 16 век била доградена и живописана надворешната припрата, а на една од тулите под кровниот венец е врежан натпис со годината 1570. Јужно и југозападно од црквата се протегаат старите гробишта со надгробни камени крстови украсени со геометриски мотиви и поедноставени и наивно изделкани човечки ликови, а гробовите се во форма на камени саркофази – рече д-р Јехона Спахиу Јанчевска.
Јужно и југозападно од црквата се протегаат старите гробишта, кои претставуваат посебен духовен пејзаж. Камените крстови украсени со геометриски мотиви и наивно изделкани човечки ликови носат во себе едноставност и искреност на верничката уметност. Гробовите во форма на камени саркофази ја дополнуваат сликата на комплексот како место каде што се спојуваат животот и смртта, земното и небесното. Тие се неми сведоци на генерации што ја препознале црквата како своја духовна татковина и ја избрале нејзината сенка како вечен дом. Во текот на 19 и 20 век комплексот добива нови градби што ја заокружуваат неговата функција како духовен и културен центар. Камбанаријата со купола, оградните ѕидови, училиштето од 1924 година, чешмата со камена декорација и испосницата на Св. Прохор Пчињски се дел од новата архитектонска целина.
– Целината на овој комплекс претставува редок спој на духовност, уметност и живо предание, кој со својата историја и архитектонска убавина продолжува да сведочи за континуитетот на христијанската традиција на овој простор – истакнува д-р Јехона Спахиу Јанчевска.
Сите овие доградби и интервенции ја претвораат црквата „Св. Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане во жив организам што постојано се надградува и обновува. Таа не е замрзнат споменик од минатото туку динамичен центар на духовност и културна меморија. Секоја генерација оставила свој белег, додавајќи нов слој на значење и симболика, и така храмот станал хроника на заедницата што го опкружува.
Работите на терен претставуваат континуитет за заштита на недвижното културно наследство
Директорот на Националниот конзерваторски центар–Скопје, м-р Александар Јорданоски, заедно со м-р Цветанка Хаџи Пецова и д-р Јехона Спахиу Јанчевска, оствари работна посета на црквата „Св. Ѓорѓи“ во Старо Нагоричане, еден од највпечатливите и најзначајни репрезенти на средновековното културно, уметничко и духовно наследство на македонска територија. На ова исклучително значајно недвижно добро се изведува непосредна заштита на архитектурата, поточно на фасадниот камен, како и на монументалното ѕидно сликарство. Овие активности се произлезени од конзерваторските истражувања и изработката на проектите за конзервација и реставрација на архитектурата, на ѕидното сликарство, на камениот иконостас и фрескоиконите и на надгробните камени споменици, реализирани во рамките на директниот грант за проектот „Конзервација и ревитализација на културно-туристичкиот комплекс ’Св. Ѓорѓи’–Старо Нагоричане“, финансиран од Европската Унија.
Раководител на конзерваторско-реставраторските работи на архитектурата е м-р Цветанка Хаџи Пецова, архитектка, советник-конзерваторка, додека со непосредната заштита на ѕидното сликарство раководи м-р Владо Муковски, сликар, советник-конзерватор. Во стручниот тим за конзервација и реставрација на ѕидното сликарство учествува и д-р Јехона Спахиу Јанчевска, историчарка на уметноста, советник-конзерваторка, а во тимовите се вклучени и други стручни лица од Националниот конзерваторски центар–Скопје.
Работите на терен претставуваат континуитет на долгогодишните активности и напори за заштита и презентација на недвижното културно наследство, при што се потврдува високото ниво на стручност, одговорност и посветеност во зачувувањето на автентичноста и уметничката вредност на ова културно добро од исклучително значење. Сите наведени активности и зафати се реализираат во рамките на Годишната програма за работа за 2025 година на Националниот конзерваторски центар–Скопје, финансирана од Министерството за култура и туризам. Д.Ст.
