Чудно е како луѓето можат да се среќаваат, да седат еден крај друг на состаноци, како што седиме јас и академикот и почитуван уметник, мајсторот на мозаиците, Газанфер Бајрам, а да немаат поим дека се поврзани и со невидливи нишки преку нивното творештво. Пред извесно време, академик Бајрам ми подари една раскошна сјајна монографија за неговите велики мозаици и јас, видно збунет од таквиот великодушен гест, се сплеткав и реков нешто приближно вака: „Ви благодарам, ќе погледнам со задоволство, но знаете, јас сум лаик за ликовни уметности, а од мозаиците – поим немам“. И потоа ја разгледував повеќепати монографијата, ги читав сјајните текстови на акад. Влада Урошевиќ, на акад. Петре М. Андреевски и студиите од стручњаци специјалисти, што целосно ме исфрустрира, зашто ми докажа дека јас навистина поим немам од ликовните уметности. Но минатата седмица, препрочитувајќи го текстот на мојот роман „Папокот на светот“ за едно ново странско издание, налетав на нешто што сум го заборавил, а кое ми докажа дека јас всушност сум го познавал Газанфер Бајрам и пред нашето формално запознавање кога ми ја подари монографијата: ликот раскажувач на мојот роман се вика токму Мозаичник и на крајот од романот прави мозаик од скршено огледало во кое останала заробена сликата на мртвата ќерка на царот.
Еве што најдов:
И така би: цела ноќ чинев од многу – Едно. Голема ука е тоа, о бедни, и никој од вас не може да сфати каква возбуда силна душата ми ја обзеде, каква сладост, кога почнав да ги распоредувам стакленцата од огледалото по редот вистински. Смирува тоа, о бедни, кога подредуваш нешто што опаку е поставено, неприродно, од безредие ред кога сочинуваш. И тогаш сфатив дека меѓу уката на чинењето мозаик и уката на преподавањето сказанија – нема разлика, дека и за двете важи истото правило, закон ист: дека не можеш да видиш, да узнаеш, да го созерцаш целото додека сè не си дојде на свое место, додека не стигне времето за целото, додека од малото не сочиниш поголемо, а од многуте едно. И дека задоволството, како што ви расправав веќе, лежи во одлагањето, во исчекувањето.
И тогаш сфатив дека јас уште тогаш, во 2001 година, не само што сум ги израмнил сочинувањето мозаик и сочинувањето лепословие туку и сосема без намера, во романот сум вградил една мала рецензија за мозаиците на нашиот маестро. Затоа, решив тоа и да го обзнанам во ова мое мало слово, еве веќе 24 години по објавувањето на романот. На некој начин, да возвратам за преубавиот дар што ми го подари маестро Бајрам, дар од кој око тешко се одлепува кога ќе се отвори.
Потоа ги побарав рачно испишаните белешки (во тетратки), кои отпаднале од романот, а се однесуваат на темата мозаици. Таму налетав на следниве размисли, кои ги сметам за целосно валидни описи на суштината на мозаиците на маестро Бајрам, како да сум ги видел уште тогаш:
„Мозаик – револуционерна борба со светот. Најпрвин, светот треба да се здроби до најситни камчиња, а потоа, камче по камче, да се состави истиот свет, ама подобар, повистинит и поубав. Мозаик – апокрифна нова космогонија во која човек се натпреварува со светот, а преку него се натпреварува и со Бога, зашто светот е дело на рацете Божји. И вистинско чудо е како оваа апокрифност оди рака под рака со идејата дека мозаиците треба да ги украсуваат подовите на сакралните објекти, базиликите, низ векови. Ако е така, Бог со симпатии гледа на нашиот обид за подобар свет. Мозаици: есхатологија, па космогонија“.
Зошто есхатологија, па космогонија? И зошто таква посветеност кај Газанфер Бајрам токму на мозаикот, апокрифната светост, дробење, па одново создавање на светот? Ми се чини дека од сите негови мозаици (а особено од оние што се загледани кон небото, а не кон земјата) зрачи еден ужасен Камиевски ужас пред „молчаливоста на светот“. Да, светот молчи, Бог не ни се јавува, ние сме збунети и очајни пред таа студена вселенска тишина на битието. Ама, низ мозаиците на академик Бајрам баш како да е „раскажана“ таа херојска борба на побунетиот човек, човек што ја бара смислата. Ако според Ками молчаливоста на светот создава меланхолија (носталгија по целината, по смислата, зашто само целината, она мистично Големо Едно е Смисла), тогаш, вели Ками, од меланхолијата се раѓа луцидноста, а луцидност значи – постојана будност во трагање по смислата. Можеби светот воопшто и нема смисла, но додека постои Човек, тој ќе му дава смисла на светот. Тој човек што пишува романи, тој човек што не пишува ништо ама бара смисла и препознава облици дури и во случајните облаци, тој човек што бара смисла и во симфониите, тоновите и гласовите, тој човек е мојот Мозаичник од романот. Таков е и човекот што прави мозаици, Газанфер Бајрам, со чеканче и камчиња в рака, инјектирајќи му смисла на светот. Тоа е за мене и најсилната поента на сите мозаици на нашиот маестро.
Според тоа, разгледувајќи ги мозаиците на овој велик уметник, јас всушност сфатив дека мозаикот не е само ликовен туку и книжевен и филозофски „жанр“. Тој секогаш е – егзистенцијализам, зашто ги содржи поимите револуција, побунет човек, носталгија, луцидност, крик, смисла… И да, мозаикот е нешто сосема различно од сликарството. Сликарот стои пред празно платно и создава свет ex nihilo, што подразбира супериорна, Божја, демијуршка позиција – повластица. А мозаичарот – не. Тој в рака држи камен, а каменот е тежок палимпсест, со своја историја и со во него заробено време (историја), како што одлично забележува Влада Урошевиќ. А историја на француски значи – приказна. Многу е потешко да се пресоздаде во приказна веќе постоен свет (да се здроби, па „да се залепи“) одошто да се проектира сосема нов свет. Тоа може да го стори само борбен и револуционерен, побунет човек; за сликар тоа не е нужно, иако е пожелно. Мозаичарот е Човек (со големо Ч, тој е градител, неимар). Во тоа сум убеден, како што сум убеден и дека егзистенцијалниот крик по смисла во општата бесмисла на светот, во мозаиците на маестро Бајрам е најсилен (барем за мене) во неговиот мозаик Вселенска топка 1. Во тој мозаик топка се компримирани сета Човекова енергија и сета желба и тој да можел да учествува во создавањето на светот, во генезисот и космогонијата. На таа топка се гледа дека светот не е ниту завршен ниту совршен, дека има „пукнатина“ и дека човекот може и мора да го поправа светот, дека тоа е основната смисла на човекот и неговиот живот. А токму тоа го прави маестро Газанфер Бајрам. За него мозаикот е продолжение на градбата на Кулата Вавилонска, стремеж да се изедначат земното и небесното, мозаикот е копнеж по оној lingua universalis што го имале градителите на Кулата Вавилонска, пред Господ да се налути и да „им ги измеша јазиците“. Тоа раздвојување на јазиците оставило последици и по смислата: смислата и значењето дури и на зборовите за исти нешта се различни во различни јазици: англиското „stream“ има пошироко значенско поле од нашето „поток“.
Откако поминав низ мозаичниот свет на Газанфер Бајрам, се потсетив дека човек многупати само мисли дека ништо не знае, а знае (колку-толку). Додека е така, добро е, зашто обратното е опасно: многупати човек мисли дека знае, ама не знае. Ете, и за тоа охрабрување (можеш Човеку, знаеш Човеку) служеле мозаиците, посебно на нашиот маестро Газанфер Бајрам.
